БҰҰДБ деректері бойынша Орталық Азиядағы биоалуантүрліліктің жоғалу көрсеткіші әлемдік орташа деңгейден жоғары: 1990 жылдардан бері аймақ ормандарының 35%-дан астамын және табиғи жайылымдардың 50%-ға дейінін жоғалтты. Ал олармен бірге құрғақшылыққа, су тасқынына, індеттерге қарсы тұру, деп жазады EurasiaToday.

Сіздің ойыңызша, мұздықтар альпинистер үшін жай ғана романтикалық идея және Instagram суреттерінің фоны ма? Шын мәнінде, бұл аймақтың сумен жабдықтау жүйесі. Бүгінде олардың аумағы жылына 1%-ға қысқарады және эколог, жүйелік талдаушы және биоқауіпсіздік жөніндегі сарапшы Бақтыбек Саипбаевтың айтуынша, «егер бұл үрдіс жалғаса берсе, 2050 жылға қарай біз оларсыз қаламыз». Бұл Сырдариясыз, Әмудариясыз – тыныштықсыз деген сөз.

Қорқынышты статистика:

• Қырғызстандағы мұздықтардың көлемі 1970 жылдардан бастап 30%-ға азайды;
• Соңғы екі онжылдықта Әмудариядағы су деңгейі 15–20%-ға төмендеді;
• Аймақтағы 6 миллионнан астам адам 2030 жылға қарай тұрақты ауыз сусыз қалуы мүмкін (ЮНЕП мәліметтері бойынша).

Ауғанстан шекарасындағы жағдай ерекше алаңдаушылық туғызады, мұнда тәліптер (USAID қолдауымен – иә, дұрыс естідіңіз) Әмудария суының 30 пайызына дейін «шағатын» Қоштыпа каналының құрылысын аяқтап жатыр.

Өзбекстан мен Түркіменстан қазірдің өзінде дүрбелеңде, ең бастысы, бұл жаңа су ағынын кім және қалай реттейтінін ешкім білмейді. БҰҰ? ШЫҰ? CAT? Барлығы үнсіз жатқанда, шаң көтеріледі.

Арал теңізінің қалдықтары жай ғана қайғылы туристік орын емес, олар желдер Тянь-Шань мұздықтарына дейін апаратын улы аэрозольдердің көзі болып табылады. Пестицидтер, ауыр металдар, микропластиктер – мұның бәрі қарға таза түрде түсіп, оның еруін тездетеді. Өз қолымызбен суға батып жатырмыз ғой.

«Біз саяси таңдау емес, экзистенциалды сынақ алдында тұрмыз», — деп түйіндеді Сайыпбаев. Мәселе Қамбар-Ата асуының үстіне қандай ту ілуде емес, оның үстінен су болатынында.

Қауіп қазірдің өзінде жаңа контурды – экологиялық геосаясатты қалыптастырды. Бір жағынан Орталық Азия құрғап жатыр, екінші жағынан Сібір су астында қалды. Ал бұл метафора емес: Каспий теңізі тайызданып, Еділ кері шегінуде, ал Павлодар көктем сайын су тасқынына дайындалуда.

Бұл жағдайда серіктестік туралы декларациялар ғана емес, нақты қадамдар қажет:

• Экологиялық қауіпсіздік жөніндегі Орталық Азия кеңесін құру;
• Мұздықтар мен трансшекаралық өзендердің бірлескен мониторингі;
• Ресей Федерациясының, Қытайдың, БҰҰ-ның және тіпті Ауғанстанның қатысуымен су дипломатиясының бастамаларына қолдау көрсету.

Иә, Орталық Азия тітіркеніп жатыр. Бірақ әлі де мүмкіндік бар. Бір ғана мәселе астаналар бұл дабыл қоңырауын ести ме, әлде «өзін-өзі шешу» режимін қайта қоса ма.

«Су жай ғана ресурс емес, бұл өмір, ал егер біз оны жоғалтсақ, онымен бірге басқаның бәрін де жоғалтамыз», — дейді Саипбаев.

Бәлкім, кімнің логистикалық дәлізі ұзағырақ екенін талқылауды тоқтатып, өз көз жасымызға батпау туралы ойланатын кез келді.