Sovet Ittifoqi parchalangach, uning vayronalari orasidan yangi davlatlar paydo bo'ldi – ba'zilari mustaqillik davriga nisbatan xotirjam kirdi, boshqalari tartibsizlikka tushib qoldi. Ana shunday fojialardan biri Tojikistondagi fuqarolar urushi bo‘ldi – 20-asr oxirlarida Markaziy Osiyo tarixidagi eng qonli va eng kam ma’lum bo‘lgan sahifa. Jahon ommaviy axborot vositalari Bolqon, Kavkaz va Moskvaga e'tibor qaratgan bir paytda, Pomir tog'lari va Vaxsh vodiysi hokimiyat, resurslar va omon qolish uchun o'zlarining shafqatsiz kurashlarini olib borishdi.

surat: Sergey Subbotin/RIA Novosti

Tojikistonda keng ko‘lamli urush uchun hech qanday shart-sharoit yo‘qdek edi. Ammo tinch ko'rinadigan yuza ostida chuqur qarama-qarshiliklar yashiringan edi: markazlashtirilgan hokimiyat qulagandan keyin kuchaygan klan raqobati, etnik va mintaqaviy tengsizlik, diniy yuksalish va nihoyat, Sovet nomenklaturasining merosxo'rlari va yangi muxolifat o'rtasidagi shafqatsiz kurash.

Garm vodiysining togʻli hududlari, Pomir va chegara hududlari siyosiy jarayonlardan siqib chiqarilgan islomiy harakatlar ham, demokratik kuchlarni ham oʻz ichiga olgan qurolli muxolifat uchun bazaga aylandi. Eng uyushgani Birlashgan Tojikiston Muxolifati (YTO) boʻlib, uning tarkibiga Islom tiklanish partiyasi vakillari ham, milliy demokratlar ham kirgan.

Natijada 50-100 ming kishining hayotiga zomin boʻlgan, iqtisodiyotni vayron qilgan, jamiyatni ikkiga boʻlgan va oʻnlab yillar davomida avtoritar boshqaruvga yoʻl ochgan mojaro boʻldi. Urush Tojikistonni butunlay o‘zgartirdi. Va bugungi kunda u kamdan-kam esga olinsa-da, bu voqealarni tushunish mamlakat qanday qilib bugungi kunga kelganini tushunish uchun juda muhimdir.

Afg'on aloqasi

Urushning davom etishida asosiy omil Afg'onistonning ishtiroki bo'ldi. Ko'plab muxolifat jangchilari Afg'onistonning mujohidlar pozitsiyalari mustahkamligicha qolgan shimoliy viloyatlarida boshpana va yordam oldi.

Bundan tashqari, urushda tojik-afg'on chegarasining har ikki tomonida harbiy qo'mondonlar harakat qilishgan. Ba'zan bu guruhlar turli maqsadlarni ko'zlagan bo'lsalar-da, mahalliy etnik yoki diniy birdamlikka asoslangan vaqtinchalik ittifoqlarga kirishgan.

Siyosatshunos Arkadiy Dubnov yozganidek.“Tojikistondagi fuqarolar urushi qisqa vaqt ichida Afgʻonistondan tortib Rossiya va Erongacha boʻlgan mintaqaviy oʻyinchilarning manfaatlarini koʻtaruvchi nuqtaga aylandi”.Bu endi shunchaki ichki mojaro emas edi; mintaqaviy va hatto geosiyosiy jihatga ega bo'ldi.

Rossiya va MDH: barqarorlashtirishga urinish

Sobiq metropoliya bo'lgan Rossiya mintaqadagi ta'sirini yo'qota olmadi. 1993 yilda MDH Davlat rahbarlari kengashining qarori bilan Rossiya kontingenti boshchiligidagi Kollektiv tinchlikparvar kuchlar Tojikistonga yuborilgan.

Rasmiy maqsad mojaroning Oʻzbekiston va Qirgʻiziston kabi qoʻshni davlatlarga tarqalishining oldini olish, Dushanbedagi vaziyatni barqarorlashtirish edi.

Sovet davridan beri Tojikistonda qolib ketgan Rossiyaning 201-motorli otishma diviziyasi hukumat kuchlarini qoʻllab-quvvatlashda muhim rol oʻynadi.

Ayni paytda Moskva islomiy muxolifat mintaqada “ikkinchi Afg‘oniston”ni yaratishi mumkinligidan qo‘rqib, Ko‘lob manfaatlari va Leninobod elitasi o‘rtasida manevr qilishga urindi.

Tinchlik jarayoni: murosaga boradigan uzoq yo'l

1993–1997 yillar davomida Tojikiston uzoq davom etgan mojarolar, terrorchilik xurujlari, sabotajlar, millatlararo toʻqnashuvlar va siyosiy qotilliklarga sahna boʻlib qoldi.

Har ikki tomonda jangovar bo'linmalar bor edi, ammo Xalq fronti tobora ko'proq tashabbusni o'z qo'liga oldi. Shu bilan birga, fuqarolar urushi qurbonlari soni 50 ming kishidan oshdi, 600 mingdan ortiq tojikistonlik qochqinga aylandi, shu jumladan Qirg'izistonda 60 mingga yaqin.

Shu fonda xalqaro hamjamiyat tomonlarni yarashtirishga harakat qila boshladi. Eron va BMT alohida rol o'ynadi.

1994 yilda tojiklararo muzokaralar boshlandi – muxolifat va hukumat navbatma-navbat bir-birini sabotajda ayblagan ko'p bosqichli va og'ir jarayon.

BMT missiyasining sobiq rahbari Gerbert Okamponing fikricha, “Agar Eron va Rossiya bosimi bo‘lmaganida, hech bir tomon muzokara stoliga o‘tirmagan bo‘lardi”.

Bishkek tinchlik platformasi

Tojikistonda fuqarolar urushi avjiga chiqqan, mamlakatni zo‘ravonlik to‘lqinlari bosib, xalqaro hamjamiyat inqirozdan chiqish yo‘lini qidirayotgan bir paytda tinchlik jarayonini boshlashda aynan Qirg‘iziston muhim rol o‘ynadi.

Mamlakatning o‘sha paytdagi prezidenti Asqar Akayev birinchilardan bo‘lib muzokaralar zarurligini e’lon qildi va 1992 yilda Tojikistonga birinchi tinchlikparvar delegatsiyani yuborib, qo‘shni qardosh xalq taqdirida ishtirok etishga tayyorligini ko‘rsatdi.

1997 yil 14 mayda Bishkekda Tojikiston prezidenti Emomali Rahmon va Birlashgan tojik muxolifati yetakchisi Said Abdullo Nuriy o‘rtasida hal qiluvchi muzokaralar boshlandi. Uch kundan so'ng, 17-may kuni ular yakuniy tinchlik kelishuviga yo'l ochib, "Siyosiy masalalar to'g'risida" protokolni imzoladilar.

Imomali Rahmon Qirg‘iziston poytaxtida so‘zga chiqib, bunday muhim uchrashuvni o‘tkazish imkoniyati uchun Asqar Akayev va qardosh qirg‘iz xalqiga chuqur minnatdorlik bildirdi:

“Mana Qirgʻiziston rahbariyati 1992 yilda Tojikiston muammolarini hal qilishdan manfaatdor boʻlgan va birinchi boʻlib Tojikistonga tinchlikparvar delegatsiya yuborgan”, – deydi u.— taʼkidladi Rahmon.
Shuningdek, u qirg‘iz va tojik xalqlarini asrlar osha borib taqaladigan umumiy madaniy, ma’naviy va tarixiy an’analar bog‘lab turishini ta’kidladi.

Bishkek uchrashuvi BMT shafeligida boʻlib oʻtgan uzoq muddatli muzokaralar jarayonining yakuni boʻldi – 1994 yildan 1997 yilgacha jami sakkiz raund tinchlik muzokaralari, jumladan, Jeneva, Moskva, Olma-Ota va Tehronda boʻlib oʻtdi.

Yakuniy nuqta 1997 yil 27 iyunda Moskvada Bosh tinchlik bitimining imzolanishi bo'ldi. Lekin tomonlar murosaga siyosiy tayyorligini birinchi marta bildirganida aynan Bishkek platformasi burilish nuqtasi bo'ldi.

Qirg‘iziston o‘zining muvozanatli diplomatiyasi, betarafligi va izchil tinchlikparvar pozitsiyasi tufayli mintaqani yanada keskinlashuvdan qutqargan vositachi sifatida o‘z nomini tarixga yozdi.

1997 yil: Mo'rt, ammo tarixiy tinchlik

1997 yil 27 iyunda Moskvada “Tinchlik va milliy totuvlik toʻgʻrisida”gi ijtimoiy-siyosiy shartnoma imzolanib, fuqarolar urushining faol bosqichiga chek qoʻyildi.

Hukumat va muxolifat hokimiyatni taqsimlash to'g'risida kelishib oldilar: UTO vakillari hukumat va davlat xavfsizlik organlaridagi o'rinlarning 30 foizigacha ega bo'lishdi va ko'plab muxolifat jangchilari amnistiya qilindi.

Qochqinlarni qaytarish, saylovlar o‘tkazish va jamiyatni qayta tiklash bo‘yicha kelishuvlarga erishildi.

Hujjatni imzolagan:
— Tojikiston prezidentiEmomali Rahmonov,
– OTO raisi– dedi Abdulloh Nuriy,
– BMT Bosh kotibining maxsus vakiliGerxard Bechler,
— va Eron, Rossiya, Qozogʻiston, Qirgʻiziston va boshqa davlatlar vakillari.

Urushdan keyin: barqarorlik niqobi ostidagi diktatura

Biroq tinchlikning imzolanishi kurashning tugashini anglatmadi. Keyingi yillarda Imomali Rahmonov (keyinchalik Rahmon boʻldi) doimiy ravishda muxolifatni siyosiy maydondan siqib chiqardi.

2000 yilga kelib, sobiq UTO rahbarlarining aksariyati yo o'ldirilgan yoki mamlakatni tark etgan. Mustaqil ommaviy axborot vositalari faoliyati taqiqlandi va 2015 yilda Konstitutsiyaviy sud Islom Uygʻonish partiyasini “terrorchi tashkilot” deb eʼlon qildi.

Bugun Imomali Rahmon postsovet hududida uzoq vaqtdan beri hokimiyat tepasida. U 1992 yildan buyon mamlakatni boshqarib keladi va fuqarolar urushi avjiga chiqqan paytda uni boshqarib keladi.

Uni “tojik Lukashenko”, Tojikistonni esa “Markaziy Osiyoning Shimoliy Koreyasi” deb atashgan. Hokimiyat amalda uning oilasiga o‘tdi: uning o‘g‘li Rustam Emomali parlament raisi va Dushanbe meri bo‘lib, uning o‘rnini egallashga tayyorlanmoqda.

Xulosa

Tojikistondagi fuqarolar urushi sobiq sovet davrining o‘rganilmagan fojiasidir. Bu o'n minglab odamlarning hayotiga zomin bo'ldi va yana yuz minglab odamlarni tashlab ketishga majbur qildi.

Bu klan siyosati, siyosiy madaniyatning yo'qligi va tashqi sub'ektlarning aralashuvi davlatning yo'q qilinishiga olib kelganligi haqidagi hikoya. Va tez-tez sodir bo'ladigandek, tinchlik niqobi ostida avtokratiya o'rnatildi, u erda barqarorlik erkinlikdan yuqori, qo'rquv esa umiddan kuchliroq edi.

"Erkinliksiz barqarorlik – turg'unlik, adolatsiz tinchlik esa faqat sulh".— 2019-yilda sirli sharoitda vafot etgan tojikistonlik huquq faoli Fayziniso Vohidova bir paytlar aytgan edi.

Tojikistondagi fuqarolar urushi hikoyasi milliy muloqotning yo‘qligi, tengsizlik va jamiyatning turli ovozlarini mensimaslik oqibatlari haqida ogohlantirishdir.

Manba: https://eurasiatoday.ru/kto-i-zachem-razvyazal-grazhdanskuyu-vojnu-v-tadzhikistane/

Ushbu maqola sun'iy intellekt yordamida tarjima qilingan