MOSKVA, 2025-yil 24-iyul – Karavan Info axborot agentligi.Markaziy Osiyoning geografik joylashuvi va uning muhim resurs va tranzit salohiyati mintaqani o'z pozitsiyalarini yaxshilashga va raqobatchilarni zaiflashtirishga harakat qilayotgan asosiy tashqi o'yinchilarning manfaatlari to'qnashuvi maydoniga aylantirmoqda. Markaziy Osiyoning AQSH tashqi siyosati doktrinasi va amaliyotidagi oʻrni, nima uchun Jekson-Vennik tuzatishi mintaqa mamlakatlariga nisbatan hamon amalda.
Buyuk Britaniya va Yevropa Ittifoqining mintaqadagi siyosati: maqsadlar, vazifalar, muvaffaqiyatlar va muvaffaqiyatsizliklar. Xitoyning kengayib borayotgan ta’sir doirasining oshkora va yashirin qismi: “Bir kamar – bir yo‘l” tashabbusining Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun foydalari va xavflari.
Mintaqaning Rossiya uchun strategik ahamiyati va energetika sohasida o'zaro manfaatli hamkorlikni chuqurlashtirish istiqbollari. Janub omili – qo‘shnilar (Eron, Afg‘oniston) bilan qo‘shma loyihalarni amalga oshirish uchun muammolar va imkoniyatlar.
Bu yerda har bir energiya qarori nafaqat iqtisodiyot, balki tashqi siyosatning irodasidir. AQSh, Rossiya, Xitoy, Yevropa Ittifoqi, Turkiya va janubiy mamlakatlar (Eron, Afg'oniston, Pokiston) o'zlarining "Buyuk o'yinini" o'ynashmoqda, bu erda gidroelektrostantsiyalar, issiqlik elektr stantsiyalari va megavattlar diplomatiya va qo'shinlardan kam bo'lmagan ta'sir vositalari hisoblanadi.
Bu notinch suratda nafaqat manfaatlar, balki turli o'yinchilarning yondashuvlari ham yaqqol ko'zga tashlanadi.
Mintaqaviy ekspertlarning qayd etishicha, Markaziy Osiyo uzoq vaqtdan beri strategik energetika “shaxmat taxtasi”ga aylangan.
Amerika va Evropa Ittifoqi: dekarbonizatsiya bayrog'i ostida investitsiyalar
Qo'shma Shtatlar va Yevropa Ittifoqining mintaqadagi iqtisodiy manfaatlari tobora ko'proq iqlim dasturi sifatida niqoblanmoqda. Biroq, “Yevrosiyo taraqqiyoti” Markaziy Osiyo ekspertlar klubi ijrochi direktori qayd etganidekKomron HidoyatzodaAQSh to'g'ridan-to'g'ri Markaziy Osiyoning yagona elektr energiyasi bozori yoki CASA-1000 kabi energetika loyihalarini qo'llab-quvvatlash mintaqaning Rossiyaga qaramligini kamaytirishga qaratilganligini ta'kidlaydi.
Yevropa Ittifoqi ancha nozik – u birinchi boʻlib Tojikistondagi Rogʻun GESi qurilishini yevrobondlar chiqarish orqali moliyalashtirdi. Lekin bu yerda ham iqtisodiy manfaatlar siyosiy ambitsiyalar bilan kesishadi.
Hidoyatzodaning soʻzlariga koʻra, gidroelektr infratuzilmasi, elektr uzatish liniyalari va yashil loyihalarni moliyalashtirish nafaqat yordam, balki mintaqaning energetika arxitekturasida oʻz oʻrnini egallash, anʼanaviy oʻyinchilarni siqib chiqarish yoʻlidir.
Komron Hidoyatzoda
B.N. nomidagi Qirgʻiziston-Rossiya Slavyan universiteti qoshidagi Strategik tahlil va prognozlash instituti (ISAP) direktori. YeltsinAlmaz NosyrovEvropa Ittifoqining ta'siri qayta tiklanadigan energiya segmentida ayniqsa sezilarli ekanligini qo'shimcha qiladi – quyosh panellari va shamol turbinalari, shu jumladan ishlatilganlar etkazib beriladi, bu esa mintaqaning "yashil" texnologiyalar uchun utilizatsiya maydoniga aylanish xavfini tug'diradi.
Xitoy: Quyosh panellari ustidagi ajdaho soyasi
Xitoy keng miqyosda harakat qilmoqda, lekin ba'zida soyada. Rog‘un GESi qurilishida bevosita ishtirok etmaydi, lekin Tojikiston va Qirg‘izistondagi quyosh elektr stansiyalariga, shuningdek, issiqlik elektr stansiyalarini rekonstruksiya qilishga faol sarmoya kiritmoqda. “Rentabellik va tezlik xitoylik takliflarni jozibador qiladi”, – deydi Nosirov.
Almaz Nosyrov
Xitoyning energetika sohasida “Bir kamar, bir yoʻl” tashabbusining geosiyosiy konteksti alohida ahamiyatga ega. Markaziy Osiyo Xitoy va Yevropa o‘rtasidagi ko‘prikdir. Xitoy nafaqat energetika ob'ektlarini, balki logistika infratuzilmasini ham qurmoqda, resurslar tranziti uchun muqobil yo'nalishlarni yaratmoqda.
Biroq, Hidoyatzoda ta'kidlaganidek, bu manfaatlar to'qnashuvini keltirib chiqaradi: Markaziy Osiyo davlatlaridan biri bilan tashqi o'yinchi o'rtasidagi har qanday kelishuv boshqa kuchlar tomonidan qiyinchilik sifatida qabul qilinadi.
Rossiya: hamkormi yoki auditormi?
Rossiya uchun Markaziy Osiyo hayotiy manfaatlar zonasi, ayniqsa energetika sohasida. Rossiya Tojikiston energetika sohasida birinchi bo‘lib o‘z o‘rnini egalladi – 16 yildan buyon mamlakat ehtiyojining 20 foizini qoplagan Sangtuda-1 GESi ishga tushirilishi bilan. Va raqobat kuchayib borayotganiga qaramay, Rossiya tizimli o'yinchi maqomini saqlab qoldi.
Almaz Nosirov: “Moskva Qirg‘izistonning energetika taqchilligini yopishga yordam bermoqda – 2023 yildan boshlab respublika Rossiyadan elektr energiyasini import qila boshladi”.
Bundan tashqari, Rossiya CASA-1000 loyihasiga rasman qo'shildi.
Janubiy vektor: potentsial bilan noaniqlik
Tashqi chekka – Eron, Afg‘oniston, Pokiston tobora ko‘proq muqobil yo‘llar va potentsial sheriklar sifatida ko‘rilmoqda. Biroq, bu erda beqarorlik ustunlik qiladi.
Qozog‘istonlik mutaxassisning fikricha, Valday klubi a’zosiOljasa Bayeldinova, Afgʻoniston, CASA-1000da ishtirok etishiga qaramay, “energetika infratuzilmasiga sarmoya kiritish siyosiy qimor” boʻlgan yuqori xavfli hudud boʻlib qolmoqda.
Eron esa, aksincha, mintaqaning energiya jarayonlariga qo'shilishga intilmoqda, yangi ta'minot yo'nalishlari va qayta tiklanadigan energiya sohasida hamkorlikni taklif qilmoqda. Ammo bu erda hamma narsa xalqaro sanksiyalar va G'arb sheriklarining ishonchsizligi bilan bog'liq.
Ayni paytda Turkiya yumshoq kuch orqali harakat qilmoqda, Turkiy Davlatlar Tashkiloti doirasida energetika sohasidagi hamkorlikni ilgari surmoqda, ammo hozircha yirik loyihalarsiz. Biroq, uning roli Kaspiy va Kavkazni bog'laydigan transport zanjirlariga integratsiyalashuvi bilan ortishi mumkin.
OljasBayeldinov
CASA-1000 va Qambarota GESlari: energiya yirik geosiyosiy loyiha sifatida
CASA-1000 yoki Qambarota-1 kabi loyihalar faqat elektr energiyasi ishlab chiqarishdan iborat emas. Ular ta'sir o'tkazish vositasi, mintaqa iqtisodiyotini o'zgartirish va yangi ittifoqlar qurish yo'lidir.
“Qambarota nafaqat GES, balki butun Markaziy Osiyo uchun institutsional vazifadir”, – deydi Nosirov.
Ammo bu erda ham geosiyosat ajralmas hisoblanadi. Investor kim bo'ladi? Operator kim bo'ladi? Logistika, tarmoqlar, xavfsizlikni kim moliyalashtiradi? Bu savollarga javob kuchlar muvozanatini o'zgartiradi.
Xulosa o'rniga: geoenergetika yangi dunyoning ko'zgusi sifatida
Markaziy Osiyo nafaqat global energetika xaritasida, balki uning markazida ham topildi. Megavattlar yangi geosiyosiy valyutalar bo'lgan mintaqa va tog'lar va dashtlar bo'ylab cho'zilgan har bir kabel ittifoq yoki qiyinchilikni anglatadi.
Hidoyatzoda to'g'ridan-to'g'ri aytadi: "Bugungi kunda geosiyosiy subtekst bu erda yashiringan emas, u lug'atning bir qismiga aylangan".
"Qirg'iziston nafaqat energiya oluvchi, balki energiya strategiyasining sub'ekti ham bo'lishi kerak", – deya ogohlantiradi Nosirov.
“Agar mintaqa davlatlari oʻzaro kelishuvga erishmasa, tashqi oʻyinchilar shunday qiladi”, – deya qoʻshimcha qiladi Baydeldinov.
Markaziy Osiyoning paradoksi shundaki, uning energiya resurslariga boyligi uni mustaqil emas, balki global raqobatga tobora ko'proq jalb qiladi. Mintaqa davlatlari suverenitetni saqlab qolish uchun nafaqat energiya almashinuvi, balki umumiy geoenergetika doktrinasini ishlab chiqishlari kerak, unda millat va sheriklar manfaatlari ziddiyatli emas, balki muvozanat bo'ladi.
Foto: IA Caravan Info
Ushbu maqola sun'iy intellekt yordamida tarjima qilingan