АСТАНА, 8 қыркүйек – «Караван Инфо» АА.Қазақ қоғамының дамуында билер тарихы ерекше орын алады. Олар тек билер ғана емес, сонымен қатар атқарушы, сот және әскери биліктердің қолында шоғырланған саяси көшбасшылар болды. Олардың қатысуынсыз хан сайлау мүмкін емес еді: дәл құрылтайларда ру билері болашақ билеушінің тағдырын шешті.

Хандықтың сот жүйесі Тәуке хан тұсында құрылған «Жеті жарғы» заңдар жинағы негізінде құрылды. Бұл нормалар ислам құқығы мен әдет-ғұрпына (әдет-ғұрып) негізделіп, Күлтөбедегі жыл сайынғы құрылтайлар ру аралық мәселелерді шешудің алаңы болды. 19 ғасырда Абай Құнанбаев билермен бірге 74 баптан тұратын «Қарамолин жарғысын» құрастырып, дәстүрді жаңғыртты.

Билердің рөлі соттан да асып түсті. Олар ру немесе жүз атынан хат алысып, әскер жинап, ресурстарды бақылап, дипломатиялық келіссөздер жүргізе алатын. Сөйтіп, Аға жүздің Төле биі Ташкентті іс жүзінде билеп, көрші мемлекеттермен келісім-шарттар жасап, жүз аралық қақтығыстардың алдын алды.

Алайда 18 ғасырдан бастап билер жүйесі Ресей империясының күшеюіне байланысты өз ықпалын біртіндеп жоғалтты. 1822–1824 жылдардағы реформалардан кейін хан билігі жойылып, 19 ғасырдың аяғында сот функциялары біржола Ресей әкімшіліктеріне берілді. Билер институты ақыры 1920 жылдары Кеңес өкіметінің келуімен жойылды.

Соған қарамастан билер мұрасы дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың және халық өзін-өзі басқарудың бірегей үйлесімін көрсететін Қазақстанның саяси-құқықтық мәдениетінің маңызды бөлігіне айналды.

Ашық көздерден алынған фотосурет

Бұл мақала жасанды интеллект көмегімен аударылған