«Әлем бес мемлекеттен де үлкен».
Бұл Түркия президенті Режеп Тайып Ердоғанның 2014 жылы БҰҰ Бас ассамблеясында әлем көшбасшылары алдында сөйлеген сөздері. Оның Қауіпсіздік Кеңесінің монополиясын сынауы сол кезде сын ретінде қабылданса, бүгінде бұл жаңа шындықты көрсетеді.
Жақында Соломон аралдарында өткен Тынық мұхиты аймағындағы форум саммиті де маңызды сигнал берді: қатысушылар өздерінің басымдықтарына назар аудару және ірі державалардың ықпалын азайту үшін сыртқы серіктестерді, соның ішінде АҚШ пен Қытайды шеттету туралы шешім қабылдады.
Бұл қадам оқшауланған емес – бұл өсіп келе жатқан тенденцияны көрсетеді: орта державалар өздерінің ережелері мен стратегияларын қалыптастыруды жөн көріп, жаһандық саясатта бақылаушы рөлін ойнаудан барған сайын бас тартуда.
Бұл автономияға қызығушылық мазақ ететін тыныштықпен, бірақ сенімділікпен дамып келеді, Түркия, Үндістан, Бразилия, БАӘ және басқалар сияқты елдерге ықпалды арттыруға, көпжақты байланыстарды және стратегиялық күш орталықтары арасындағы тепе-теңдікті дамытуға мүмкіндік береді.
Дәл осы тұрғыда әлемдік саясат толығымен дерлік бірнеше алпауыт державалардың бақылауында болған дәуір аяқталып келе жатқанын түсінуіміз керек.
Бұрын бүкіл әлем екі алып державаға бөлінген болса, бүгінде аренаға көлеңкеде қалғысы келмейтін жаңа ойыншылар шығып жатыр.
Кәдімгі геосаясаттың соңы
Әлем жылдам өзгеруде. Ұзақ уақыт бойы бәрі АҚШ пен Қытай арасындағы текетіреске, екі лагерьге қатаң бөлінетін жаңа «қырғи-қабақ соғысқа» келетіндей көрінді.
Бірақ бұл схема шындықты тым жеңілдетеді. Нағыз драма басқа деңгейде ойналады: сахнаға орта күштер кіреді.
Бұл мемлекеттер алпауыт державалардың көлеңкесінде қалуға келіспей, барған сайын өздерін бекіте түсуде.
Түркия, Сауд Арабиясы, Үндістан, Бразилия, БАӘ, Польша, Иран және басқа да көптеген елдер өз одақтарын құрып, инфрақұрылымдық дәліздер салып, аймақтық қақтығыстарға араласып, жаһандық тепе-теңдікті қайта құруда.
Орта державалар кімдер?
Бұл термин жаңа емес, оны 16 ғасырда Джованни Боттеро енгізген. Бірақ 21 ғасырда мазмұны өзгерді. Бүгінгі таңда «орта күш» тек экономика мен армия емес, барлық амбициялардан жоғары. Болгар саясаттанушы Иван Крастев айтқандай, мұндай елдер «мәзірде емес, дастархан басында болғысы келеді».
Олар сыртқы саяси таңдауда тәуелсіз және қырғи-қабақ соғыс кезіндегідей алпауыт державалардың сенімді өкілі ретінде әрекет етпейді.
Түркия АҚШ пен Ресей арасындағы тепе-теңдікті сақтайды, Сирия мен Ливиядағы қақтығыстарға араласады, Әзірбайжанды қолдайды және пантүркизм идеяларын белсенді түрде насихаттайды.
БАӘ, өзінің шағын халқына қарамастан, DP World арқылы қуатты әскери және жаһандық инвестициялары бар «кішкентай Спартаға» айналды.
Ресей мен Польша: әртүрлі траекториялар
Ресей үлкен мәртебесі бар державаның үлгісі болып табылады. КСРО ыдырағаннан кейін Мәскеу өзінің қарым-қатынас саясатын құруда, беделін орнатуда және қалыптастыруда, оның ішінде ядролық арсеналдың фонында.
Польша қазіргі уақытта саяси аренадағы позициясын жақсартуға тырысуда. Ол НАТО-ның шығыс қанатындағы негізгі ойыншыға айналды, бірақ оның саясаты әлі де белсенді — бұл ел тәуелсіз күш орталығынан гөрі АҚШ-тың одақтасы болып табылады.
Солтүстік және Оңтүстік: әртүрлі стратегиялар
Орта державалардың арасында шартты түрде екі лагерь бөлінеді. Солтүстік – Германия, Жапония, Канада, Австралия – ескі тәртіпті сақтап, дипломатия мен институттар арқылы әрекет етуді жөн көреді. Оңтүстік державалар – Түркия, Үндістан, Иран, Бразилия, Сауд Арабиясы – керісінше жүйені әділетсіз деп санап, өзгертуге ұмтылуда.
Бұл ревизионистер жаңа қақтығыстардың көзіне айналуда. Түркия Сирия мен Ливияға араласуда, Израиль Таяу Шығысты өз сценарийі бойынша қайта құруда, Сауд Арабиясы мен БАӘ Араб түбегі мен Африкада көшбасшылыққа таласуда.
Жаңадан дамып келе жатқан сәулет өнерінде Иран ерекше орын алады. БРИКС-ке қосылып, Қытай, Ресей және Үндістанмен ынтымақтастықты тереңдеткеннен кейін Тегеран жаһандық сауданың баламалы бағыттарын, соның ішінде Каспий мен Үнді мұхиттарын байланыстыратын Солтүстік-Оңтүстік дәлізін белсенді түрде алға жылжытуда.
Батыстың санкцияларының қысымына қарамастан, Иран энергетикалық және транзиттік хаб ретіндегі позициясын нығайтып келеді және оның аймақтық жобаларға қатысуы Таяу Шығыстан Орталық Азияға күштер балансын өзгертуге қабілетті фактор ретінде көбірек қабылдануда.
Ядролық келіссөздер, соның ішінде 2025 жылы Маскатта өткен келіссөздер Иранның ұстанымын есепке алмай, қауіпсіздікті де, жаһандық экономиканың болашағын да талқылау мүмкін еместігін тағы бір рет көрсетті.
Орталық Азия: Еуразияның жүрегі
Орталық Азия әлемнің жаңа сәулет өнерінде ерекше орын алады. Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Тәжікстан және Түркіменстан соңғы кездері Ресейдің немесе Қытайдың «ықпал ету аймағы» ретінде қабылданса, бүгінде олар біртұтас Орталық Азиялық одақ құруға тырысып, тәуелсіз билік орталықтарына айналып отыр. Бес елдің төртеуі Мәңгілік бейбітшілік пен достық туралы Чолпон-Ата декларациясына қол қойды.
Олардың маңыздылығы бірден бірнеше факторлармен анықталады: энергетикалық ресурстар, «Бір белдеу, бір жол» транзиттік маршруттары, су ресурстары және Қытай, Ресей, Үндістан, Түркия және Иран арасындағы стратегиялық орналасу.
Бірқатар сарапшылар атап өткендей, аймақ «геосаясаттың жай ғана объектісі болудан қалып, оның субъектісіне айналуда». Орталық Азия Түркиямен, Парсы шығанағы елдерімен және ЕО елдерімен қарым-қатынастарын күшейтіп, сыртқы саясатын әртараптандыруға тырысуда.
Орта державалар үшін бұл – мүмкіндік кеңістігі, алпауыт державалар үшін – бәсекелестік аймағы, ал аймақ мемлекеттерінің өздері үшін бұл – өзін жаһандық геоэкономикадағы ең маңызды буын ретінде жариялау мүмкіндігі.
Нәтиже: жаңа әлемдік тәртіп
Орта державаларды енді «екінші ойыншылар» деп санауға болмайды. Олардың рөлі маңызды болып келеді: олар әлемдік жүйені хаотикалық көпполярлыққа апаратындар. Адамзаттың алдында тұрған сұрақ: бұл тұрақты тепе-теңдікке немесе жаңа соғыстарға әкеле ме?
Бір нәрсе анық: әлем тағдырын «үлкен бестік» шешкен дәуір тарихта қалып барады. Әлем бес мемлекеттен де үлкен.
Саяси бақылаушы И.А. Караван Инфо А.Еркінбаев
Фото: Ашық дереккөздер
Бұл мақала жасанды интеллект көмегімен аударылған