Тәжікстан мен Ауғанстан арасындағы дипломатиялық қарым-қатынастар Душанбе мен Кабул арасында бейресми байланыстар бар сияқты, бірақ екі ел билігі арасында ашық өзара іс-қимыл жоқ деп есептелсе де, қазіргі уақытта «қатып қалған» ретінде қабылданады.
Алайда, мойындалған дипломатиялық қарым-қатынастардың жоқтығы, шамасы, экономикалық өзара іс-қимылға кедергі келтірмейді. Осылайша, Тәжікстан Статистика агенттігінің 2025 жылдың қаңтар-мамыр аралығындағы сыртқы сауда бойынша ағымдағы деректеріне сәйкес, Ауғанстан республиканың негізгі 8 сауда әріптестерінің қатарына енді.
Тәжік-Ауған көпіріөзеннің арғы жағында ПанджПанджшир шатқалы (немесе Төменгі Пандж), Тәжікстан мен Шерхан Бандар, Ауғанстан арасындағы 2007 жылы 26 тамызда ашылды.
Осыдан логикалық сұрақ туындайды: көршілер арасындағы экономикалық қатынастардың нақты жағдайы қандай? Сауда саласындағы олардың өзара мүдделері қандай және Душанбе мен Кабул іс жүзінде қандай салаларда ынтымақтасады?
Қажеттілік қайшылықтардан маңыздырақ
Саяси режимдердегі айырмашылықтарға және билік арасындағы шиеленісті қарым-қатынастарға қарамастан, Тәжікстанның да, Ауғанстанның да экономикалық форматы бір-бірін толықтырады, бұл олардың арасындағы сауданы дамытудың факторы бола алады.
Мәселен, Душанбе көршісінің аумағын электр энергиясы мен құрылыс материалдарының болашағы зор нарық ретінде қарастырса, Кабул үшін тәжік импорттаушылары тоқыма және азық-түлік өнімдерін сатудың маңызды алаңы болып табылады.
Тек статистикаға қарап екі елдің қызығушылық деңгейін анықтауға тырысайық. Тәжікстанның ЖІӨ құрылымындағы электр энергиясының рөлін алатын болсақ, энергетиканың экономиканың өнеркәсіптік секторында екінші орында, пайдалы қазбаларды (алтын және алюминий) өндіруден кейінгі екінші орында тұрғанын көреміз. Елде өндірілетін барлық энергияның 97%-ы электр қуатына тиесілі.
Ал мемлекет кірісіне келетін болсақ, энергия Тәжікстанның жалпы ішкі өнімінің 10 пайызын және экспортының 5 пайызын қамтамасыз етеді. Бұл өнімдерді экспорттаудан түскен пайда 2024 жылы шамамен 170 миллион долларды құрады. Ал 2023-2024 жылдары Ауғанстанның үлесіне Тәжікстанның электр энергиясы экспортының жартысына жуығы, атап айтқанда 2,2-2,5 миллиардтан 1,5 миллиард кВт/сағ шамасында болды.
Басқаша айтқанда, көрші мемлекет қазіргі басшылықтың барлық проблемаларына қарамастан, әлі күнге дейін Тәжікстанның жалпы ішкі өнімі құрылымында негізгі орынды алатын өнімдердің негізгі тұтынушысы болып табылады.
Бұл жерде Тәжікстан мен Қырғызстанның жазғы артық электр энергиясын Ауғанстан мен Пәкістанға сатуға бағытталған CASA-1000 жобасын атап өткен жөн.
Далер Жұма: Тәжікстан Ауғанстанмен энергетика саласында жұмысты жалғастырады
Ол Тәжікстан қазынасына 200 миллион долларға дейін түседі деп күтілуде және Ауғанстанға электр қуатының үзілуіне байланысты проблемаларын шешуге көмектеседі, бұл оны Кабул үшін өте маңызды етеді. Өйткені, ел өзін электр энергиясымен қамтамасыз етпейді және 80-90% импортқа тәуелді, ал CASA-1000 өзінің солтүстік және орталық провинцияларын арзан электр энергиясымен тұрақты қамтамасыз етуге кепілдік бере алады. Ауғанстан жыл сайын шамамен 300 мегаватт алады, бұл елдің энергетикалық тұрақтылығын нығайтады.
Сонымен қатар, жоба Ауғанстанның транзиттік рөлін, демек кіріс пен елдің инфрақұрылымын дамытуды көздейді.
Тәжікстанның ЖІӨ құрылымындағы құрылыс материалдарының орнына келетін болсақ, олардың өнеркәсіп секторының шамамен 15%-ын құрайтынын және шығарылатын өнім көлемі бойынша 5 жетекші саланың қатарына кіретінін атап өтеміз.
Мәселен, Тәжікстан экономикасының дамыған өндірістік салаларының бірі – цемент өндірісі 2024 жылы бұл өнімнің 4,3 миллион тоннадан астамын өндірді. Оның 655,9 мың тоннасы (15%) экспортқа шығарылды.
Еске салайық, цемент пен құрылыс материалдары алюминий, электр энергиясы және мақтамен бірге Тәжікстанның экспорттық тауарларының бестігіне кіреді.
Сол 2024 жылы Душанбе 393,7 мың тонна немесе Кабулға экспортталған цементтің жартысынан көбін 26,5 миллион долларға сатқан. Бұл деректер Ауғанстан нарығының тәжік экспорты үшін маңыздылығын тағы да растайды.
Логистика «тұйықтан шығу жолы» ретінде
Тәжікстан мен Ауғанстанның логистика саласындағы ынтымақтастығы бүгінгі таңда екі елдің экономикалық мүдделері тұрғысынан да, Орталық және Оңтүстік Азияның аймақтық интеграциясы тұрғысынан да маңыздырақ болып отыр. Географиялық жақындық, қалыптасқан сауда қатынастары және экспортты әртараптандыру қажеттілігі логистиканы Душанбе мен Кабул арасындағы екіжақты ынтымақтастықтың басым бағыттарының біріне айналдырады.
Негізгі элементтердің бірі — Пандж өзені арқылы құрлық және көпір өткелдерін дамыту. Тәжікстанды Ауғанстанның солтүстік провинцияларымен, әсіресе Төменгі Пандж, Шерхан Бандар және Хамадони аудандарымен байланыстыратын бірнеше халықаралық көпірлер салынды және жұмыс істеп тұр.
Олар жүк ағындарын да, гуманитарлық және саудалық жеткізілімдерді де қамтамасыз етеді. Үндістанды, Ауғанстанды, Орталық Азияны және Ресейді байланыстыратын болашақ «Оңтүстік-Солтүстік» дәлізімен әлеуетті байланыс нүктесі болып саналатын Төменгі Пяндж – Шерхан-Бандар көпірі ерекше маңызға ие.
Тәжікстандағы Ауғанстан елшісі CASA-1000 жобасының барысын құптады
Тәжікстан үшін логистикалық бағыттарды сыртқа шығару стратегиялық мақсат болып табылады, ол үкіметтің іргелі құжатында – 2030 жылға дейінгі ұлттық даму стратегиясында «коммуникациялық тығырықтан шығудың жолы» ретінде белгіленген.
Осы тұрғыда Ауғанстан Пәкістанның Карачи және Гвадар порттарымен транзиттік байланыс ретінде қарастырылады, бұл әсіресе Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» бастамасы мен CASA-1000 жобасы аясында өзекті болып табылады. Ауғанстан аумағы мен Пәкістан арқылы теңізге шығу тәжік экспорттаушыларына ұзақ мерзімді стратегиялық артықшылықтар бере алады. Ауғанстандағы ішкі тұрақсыздыққа байланысты тәуекелдерге қарамастан.
Ауғанстан үшін электр энергиясы, құрылыс материалдары мен азық-түлік тауарларының импорты бойынша тәжік бағыты маңызды болып қала береді. Қалыптасқан логистика, оның ішінде Куляб пен Кабулдағы логистикалық терминалдар арқылы тұрақты жеткізу арналарын құруға мүмкіндік береді. Тәжікстан тарапынан цемент, алюминий, ұн және басқа да тауарлар экспортының артуы шекаралық инфрақұрылымды дамытумен қатар жүреді.
Осы тұрғыда Талибан спикерінің* биылғы 6 мамырдағы Тәжікстан мен Ауғанстанның екі елдің шекаралас аймақтарындағы шекараны қорғау және қауіпсіздік мәселелері бойынша өзара іс-қимылы туралы мәлімдемесін еске түсіреміз. Бұл тараптардың өздері үшін өте маңызды сала болып табылатын көлік саласындағы қарым-қатынастарды дамытуға өзара мүдделілігін тағы да растайды.
Әлі достық емес, кем дегенде ынтымақтастық
Жоғарыда айтылғандай, республиканың Статистика агенттігінің мәліметі бойынша, Тәжікстан мен Ауғанстан арасындағы тауар айналымы ағымдағы жылдың алғашқы бес айында шамамен 40 миллион долларды құрады, бұл 2024 жылдың сәйкес кезеңіндегі көрсеткіштен үштен біріне дерлік артық.
Тәжік-ауған тауар айналымының 80%-ға жуығы (32 млн доллар) тәжік өнімдерін Ауғанстанға жөнелтудің үлесіне тиді. Тәжікстанға ауған тауарларын жеткізу 8 миллион долларға жуықтады.
Жалпы, Душанбе мен Кабул арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастық соңғы екі онжылдықта геосаяси тұрақсыздық жағдайында дамыды, бірақ екі ел үшін де стратегиялық маңыздылығын сақтап қалды.
Ауғанстандағы биліктің қарулы ауысуы болған қиындықтарға қарамастан, екіжақты қарым-қатынастар соңғы 2-3 жылда тұрақты өсу динамикасын және болашақ үшін маңызды әлеуетті көрсетті.
Бүгінгі таңда Орталық Азия елдері аймақтың Оңтүстік Азиямен интеграциясына үлкен қызығушылық танытуда, бұл аймақтар арасындағы сауда-экономикалық өзара іс-қимылды тереңдету перспективаларын ашады. Тәжікстан мен Ауғанстан бұл үдерістердің негізгі буынына айналуы мүмкін.
Осылайша, оңтүстік бағыттағы инфрақұрылымды одан әрі дамыту және жаңарту орта мерзімді перспективада жүк ағынын 30-50 пайызға арттырып, елдер арасындағы тауар айналымын жылына 300 миллион долларға жеткізуге мүмкіндік береді.
Трансшекаралық сауда мен инфрақұрылымды дамыту Тахар, Бадахшан және Хатлон сияқты аймақтарда мыңдаған жұмыс орындарын ашуы мүмкін.
Екі ел арасындағы экономикалық қарым-қатынастарды одан әрі дамытудағы CASA-1000 жобасының рөлін сәл толығырақ айтып өткен жөн.
ГРеспублика Сыртқы істер министрлігінің басшысы Сирожиддин Мухриддин
Осылайша, егер бүгінде Тәжікстан Ауғанстанға жылына 60-70 миллион доллар кіріспен шамамен 1,6-1,8 миллиард кВт/сағ экспорттаса, жоба іске қосылғаннан кейін бұл көрсеткіштер жылына 200 миллион долларға дейінгі кіріспен (Пәкістанға экспортты қосқанда) 5 миллиард кВт/сағ-қа дейін (Пәкістанға транзитпен) өседі.
Осылайша, Тәжікстан мен Ауғанстан арасындағы экономикалық қарым-қатынастар энергетика, логистика және сауда салаларындағы бір-бірін толықтыратын мүдделерге негізделген тұрақты өсу динамикасына ие.
CASA-1000 сияқты жобалар және цемент пен электр энергиясының экспортын арттыру ынтымақтастықты одан әрі тереңдету үшін негіз болып табылады. Түрлі болжамдарға сәйкес, 2030 жылға қарай екіжақты тауар айналымы ағымдағы көрсеткіштерден айтарлықтай асып, 2 есеге артуы мүмкін.
Ал егер биліктегі «Талибан*» ешқандай авантюра жасамай, Душанбемен қарым-қатынаста барабар екенін көрсете берсе, дәл осы тығыз экономика мен сауда екі мемлекетті ресми деңгейде жақындастырудың алғашқы қадамдары болуы әбден мүмкін.
* Ұйым лаңкестік әрекеттері үшін БҰҰ-ның санкцияларында.
Бұл мақала жасанды интеллект көмегімен аударылған