Ауған мәселесіне көзқарастардың өзгеруі жағдайында Орталық Азияның геосаяси ландшафты түбегейлі өзгеруде. Австралияның The Interpreter сараптамалық орталығы Ресей мен Орталық Азия елдерінің идеологиялық бас тартуы қауіпсіздік пен экономикалық мүдделерге негізделген Кабулмен прагматикалық ынтымақтастыққа қалай ауысқанын зерттейді.
2025 жылдың 3 шілдесінде Ресей Талибан бақылауындағы Ауғанстан Ислам Әмірлігін ресми мойындаған әлемдегі бірінші ел болып, аймақтық дипломатияның жаңа дәуірін бастады.
Бұл бұрын-соңды болмаған әрекет аймақтағы басқа мемлекеттердің, соның ішінде Қазақстан мен тіпті бұрын тәліптерге қатысты ымырасыз ұстанымды ұстанған Тәжікстанның Ауғанстан саясатын қайта қарауының катализаторына айналды.
Ресейлік стратегия: оқшауланудан интеграцияға дейін
Ресейдің Талибанды мойындауы өзін қалыптасқан нормаларды бұзудан және прецеденттерді орнатудан қорықпайтын жетекші жаһандық держава ретінде көрсету әрекетін білдіреді. Мәскеу Ауғанстан режимімен оны ресми түрде мойындаудан көп бұрын басталған қарым-қатынасты қалыпқа келтірудің дәйекті стратегиясын көрсетуде.
Батыс елдерінен айырмашылығы, Мәскеу 2021 жылдың тамызында АҚШ әскерін шығарғаннан кейін және Ауғанстан Ислам Республикасы құлағаннан кейін өз елшілігін жаппады. Оның үстіне Ресей Федерациясы бірінші болып Кабулға бидай, мұнай және газ жеткізудің жаңа режимімен экономикалық келісім жасап, сауда-экономикалық серіктестіктің негізін қалады.
Талибан қозғалысын 2025 жылдың басында Ресейде тыйым салынған террористік ұйымдар тізімінен шығару маңызды қадам болды.
Шешім Талибан әлі күнге дейін Ресей вето құқығы бар тұрақты орынға ие болған БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің санкциялары астында қалуына қарамастан, ресми тануға құқықтық негіз жасады.
Ресейдің көзқарасы халықаралық қатынастардың баламалы жүйесін құрудың кеңірек стратегиясын көрсетеді, мұнда Мәскеу Батыстың ұстанымдары мен санкцияларын ескермей, өз ойын ережелерін белгілей алады.
Қазақстандық прагматизм: әрекеттегі экономикалық дипломатия
Қазақстан ауған режимімен қарым-қатынасты дамытудың ең өршіл көзқарасын көрсетуде. Премьер-Министрдің орынбасары және Сыртқы істер министріМұрат НұртілеуКабулда болды, ондаАҚШ долларына дейін екіжақты тауар айналымының көлемін ұлғайтуға келісті – бұл екі ел келісілген стратегиялық мақсат.
Бұл көрсеткіш ағымдағы сауда деңгейінен алты есе асып түседі, бұл Астананың экономикалық ынтымақтастықты тереңдету жөніндегі байыпты жоспарларын көрсетеді.
Келіссөздер барысында теміржол құрылысы мен ауғандық студенттер үшін білім беру квотасын ұлғайту мәселелері де қозғалды, бұл ынтымақтастықтың жан-жақты сипатын көрсетеді.
Ресейден үлгі алған Астана да «Талибан» қозғалысын лаңкестік ұйымдар тізімінен алып тастап, ынтымақтастықты кеңейтуге құқықтық негіз қалыптастырды.
2025 жылдың тамызында Қазақстан тәліптер тағайындаған дипломатты Астанадағы Ауғанстан елшілігінің уақытша сенімді өкілі ретінде таныды, бұл қарым-қатынастарды қалыпқа келтіру жолындағы маңызды символдық қадам болды.
1976 жылы 11 наурызда Алматыда дүниеге келген Мұрат Нұртілеу 2023 жылдың 3 сәуірінен бастап Премьер-Министрдің орынбасары және Сыртқы істер министрі қызметін атқарып, Қазақстанның жаңа ауған саясатын жүзеге асырудағы басты тұлғаға айналды.
Тәжікстанның бұрылысы: қарама-қайшылықтан ынтымақтастыққа
Позициядағы ең күрт өзгеріс Талибанға қарсы дұшпандық ұстанымы 1990-шы жылдардан бастау алған терең тарихи тамыры бар Тәжікстандағы сияқты.
Душанбе, әсіресе, шекараның екі жағындағы тәжік халқының этникалық жақындығын ескере отырып, радикалды ислам қозғалысының ішкі қақтығыстарға ықпалынан дәстүрлі түрде сақтанып келеді.
2021 жылы АҚШ әскерін шығарғаннан кейін Тәжікстан билігі Ауғанстанмен шекарада әскерлерін күшейтіп, әскери қақтығысқа дайын екендіктерін көрсетті.
Алайда 2023 жылы Душанбе оңтүстіктегі көршімен сауданың экономикалық қажеттілігін мойындап, шекаралық базарларды қайта ашты.
Қалыпқа келтіру 2024 жылы делегациялар арасындағы өзара сапарлармен аяқталды: алдымен Талибан өкілдері Душанбеге келді, содан кейін Тәжікстан ұлттық қауіпсіздік қызметінің жоғары лауазымды қызметкері Кабулға жауап сапарымен келді.
Бұл байланыстар тәжік саясатының конфронтациядан прагматикалық ынтымақтастыққа түбегейлі ауысуын білдіреді.
Бұл бұрылыстың мотивациясы көп қырлы.
Біріншіден, тұрақты сауда қатынастары Тәжікстан экономикасы үшін өте маңызды.
Екіншіден, есірткінің заңсыз айналымына қарсы күресті үйлестіру Ауғанстан билігімен ынтымақтастықты қажет етеді.
Үшіншіден, тұрақсыз Ауғанстан Тәжікстанның қауіпсіздігіне тікелей қауіп төндіреді, ал Талибанның шоғырланған күші барлық кемшіліктеріне қарамастан болжамдылықты қамтамасыз етеді.
Аймақ елдерінің ауған режимінің шындығын мойындауы идеологиялық пайымдаулар қауіпсіздік пен экономикалық дамудың практикалық мүдделеріне орын беретін халықаралық қатынастарға прагматикалық көзқарасты көрсетеді.
БҰҰ мәліметі бойынша, Талибанның 2022 жылдың көктемінде апиын өсіруге тыйым салуы есірткі өндірісінің күрт төмендеуіне әкеліп соқты, сонымен қатар миллиондаған ауған фермерлеріне зиянын тигізді.
Ресеймен, Қазақстанмен және Тәжікстанмен жасалған экономикалық келісімдерді әлеуметтік-экономикалық күйзелісті жұмсарту және Ауғанстанның балама табыс үлгісіне көшуін қолдау әдісі ретінде қарастыруға болады.
Аймақ астаналары лаңкестік қаупіне де алаңдаушылық білдіруде: Ресей бұған ерекше сезімтал болып, «Ислам мемлекеті – Хорасан провинциясы» содырлары 145 адамды өлтірген Крокус-Сити Холлдағы лаңкестік әрекеттен кейін болды.
Аймақ басшыларының тұжырымы қарапайым: тұрақты Ауғанстан, тіпті консервативті Талибан билігі кезінде де, жиырма жыл бойы сол елден келетін есірткі ағыны мен лаңкестік қауіп-қатерді тоқтата алмаған әлсіз батысшыл үкіметке қарағанда тиімдірек және қауіпсіз.
Бұл мақала жасанды интеллект көмегімен аударылған.