Душанбе, 2025 жылғы 26 желтоқсан – Karavan Info жаңалықтар агенттігі. Жайылымдар Тәжікстанның ең бағаланбаған, бірақ стратегиялық маңызды ресурстарының бірі болып табылады. Олар мал шаруашылығының негізін құрайды, азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етеді және ауыл экономикасының тұрақтылығына тікелей әсер етеді. Бүгінгі таңда жердің тозуы мен климаттың өзгеруі аясында оларды сақтау және қалпына келтіру мәселесі ұлттық маңызға ие.
Тәжікстанның 4,7 миллион гектар ауылшаруашылық жерінің шамамен 3,8 миллион гектары немесе 83%-ы жайылымдар. Бұл жайылымдар ірі қара мал, қой, ешкі және жылқы малын жеммен қамтамасыз етеді, жылдық мал шаруашылығы қажеттілігінің 60-70%-ын жабады. Зерттеулерге сәйкес, жайылымдар елдегі ауылдық үй шаруашылықтарының шамамен 60%-ы үшін күнкөріс көзі болып табылады.
Негізгі жайылымдық алқаптар Хатлон және Соғды облыстарында, сондай-ақ Таулы Бадахшан автономиялық облысында орналасқан. Дегенмен, олардың үлкен аумағына қарамастан, нақты өнімділік шектеулі болып қала береді, әсіресе қыста, бұл малдың шығынына және фермерлердің табысының төмендеуіне әкеледі.
Елдегі жайылымдардың жағдайы сарапшылардың үлкен алаңдаушылығын тудыруда. Бағалаулар бойынша, жайылымдардың 50%-дан астамы әртүрлі дәрежедегі тозуда. Негізгі себептер — ауыспалы жайылымның болмауы, қолжетімді жерлерді шамадан тыс пайдалану және инфрақұрылымның нашар дамуы.
Ең қолжетімді жайылымдар шамадан тыс пайдаланылуда, ал шалғай аудандар жолдардың, су көздерінің және мал көпірлерінің болмауына байланысты толық пайдаланылмай отыр. Бұл топырақ пен өсімдіктердің деградациясын, әсіресе эрозия мен жердің деградациясы күшейіп жатқан тау бөктеріндегі аудандарда күшейтеді. Ұзақ мерзімді перспективада бұл үрдістер шөлейттену қаупін арттырады және азық-түлік қауіпсіздігіне тікелей қауіп төндіреді.
Бұл тұжырымдарды халықаралық зерттеулер, атап айтқанда Біріккен Ұлттар Ұйымының Қоршаған ортаны қорғау бағдарламасының (ЮНЕП) қамқорлығымен дайындалған «Жайылымдар мен малшыларға арналған жаһандық жер болжамы» тақырыптық есебі растайды. Онда жайылымдарды тұрақсыз басқару мәселелері тек Тәжікстанға ғана емес, сонымен қатар бүкіл Орталық Азия аймағы мен Моңғолияға да тән екені, бұл ауыр экологиялық және экономикалық салдарға әкелетіні атап өтілген.
Қиындықтардың ауқымын мойындай отырып, Тәжікстан үкіметі жайылымдық экожүйелерді қалпына келтіру және тұрақты басқару бойынша жүйелі шараларды көздейтін 2023-2027 жылдарға арналған жайылымдарды дамыту жөніндегі іс-қимыл жоспарын бекітті.
Бағдарламаны 2026-2027 жылдары іске асыруға 4,2 миллиард сомониден астам қаражат бөлу жоспарлануда, оның 1,22 миллиард сомониі мемлекеттік бюджеттен, ал қалған бөлігі шетелдік және отандық инвестициялар есебінен қаржыландырылады. Қаржыландырудың бұл деңгейі жайылымдарға ұзақ мерзімді ұлттық актив ретінде стратегиялық көзқарасты көрсетеді.
Бағдарламаның басымдықтарының бірі — жайылым инфрақұрылымын дамыту. Хатлон облысында 2026 жылы жайылымдарды жақсартуға 540 миллион сомони, ал 2027 жылы қосымша 520 миллион сомони бөлінеді. Бұл шаралар жайылым өнімділігін үш-төрт есеге арттырады, жерге түсетін қысымды азайтады және экожүйенің тұрақтылығын арттырады деп күтілуде.
Таулы Бадахшан автономиялық облысында мал көпірлерінің құрылысы жалғасады, бұл жету қиын жайылымдарға қол жеткізуді қамтамасыз етеді және 30 000 басқа дейін ірі қара малдың жайылымға шығуына мүмкіндік береді, бұл шопандардың жұмыс жағдайларын айтарлықтай жақсартады.
Республикалық бағыныстағы аудандардағы мал жолдарын жөндеуге ерекше назар аударылуда — 2026 жылы бұл мақсатқа 65 миллион сомони бөлінді. Бұл шаралар пакетіне тұяқтарды дезинфекциялау қондырғыларын салу және күрделі жөндеу кіреді, бұл жануарлар арасында жұқпалы аурулардың таралу қаупін азайтады.
Сарапшылар инфрақұрылымға инвестициялар институционалдық және басқару реформаларымен қатар жүруі керек екенін атап көрсетеді. Жергілікті жайылымдарды басқару құрылымдарын нығайту маңызды, себебі олар жерді пайдалануды қоғамдастық деңгейінде үйлестіре алады және дәстүрлі жайылым мен табиғи ресурстарды қорғау арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ете алады.
Бағдарламаға ғылыми зерттеулерді күшейту, жайылымдық шөп тұқымын өндіруге арналған демонстрациялық учаскелер құру және заманауи мониторинг әдістерін енгізу де кіреді. Жайылым жағдайын бағалау және жайылымды жоспарлау үшін спутниктік деректерді пайдалану ғасырлар бойы жинақталған мал шаруашылығы тәжірибесін заманауи технологиялармен біріктіруге мүмкіндік береді.
Айналмалы жайылым, шөпті қалпына келтіру, агроорман шаруашылығы және бастапқы және қосымша жайылымдарды жақсарту әдістері сияқты тұрақты тәжірибелерді енгізуге ерекше назар аударылады. Сарапшылардың бағалауы бойынша, бұл шаралар жайылым өнімділігін 20-30%-ға арттыра алады, сонымен бірге елдің азық-түлік қауіпсіздігін нығайтады.
Тәжікстандағы жайылымдарды дамыту тар мақсат емес, керісінше ұзақ мерзімді тұрақты даму стратегиясының элементі болып табылады. Тозған жерлерді қалпына келтіру, мал шаруашылығы өнімдерін өндіруді жақсарту және ауылдық қауымдастықтарды қолдау экономикалық тұрақтылық пен әлеуметтік тұрақтылықтың негізін құрайды.
Климаттың өзгеруі және азық-түлік қауіпсіздігіне қатысты өсіп келе жатқан қауіп-қатерлерге қарамастан, жайылымдар тек азық-түлік көзінен гөрі стратегиялық ресурсқа айналуда, ал инвестициялар елдің азық-түлік болашағын анықтайды.
ФОТО: IA Karavan Info