«Адам ыйлап келет жана кайгырып кетет. Бул эки окуянын ортосундагы аралыкта чыныгы бакытты эч качан сезбей, өзүнө берилген өмүрдүн баалуулугун, кайталангыстыгын толук түшүнбөй, аны кемсинткен чыр-чатактар менен татыксыз талаш-тартыштарга ойлонбой коротот. Өмүр ансыз да бүтүп баратканда гана өзүнө келет. Ошондо гана ал дүйнөдөгү бардык байлыктар үчүн аны жок дегенде бир күнгө узартуу мүмкүн эмес экенин түшүнө баштайт. Амалкөйлүк, алдамчылык, кайырчылык менен жашоо – талантсыз жолчулардын энчиси. Кудайга ишениңиз, жөндөмүңүзгө жана күчүңүзгө таяныңыз. Адал, Ар-Намыс учун тик турган, ак ниеттүү эмгекке катуу жер да көчөттөр менен жооп берет” (А.Кунанбаевдин “таалим-тарбия сөздөрүнөн”
Абай Кунанбаев
Фото: gov.kz
Абай казактын аргын уруусунан чыккан майор Кунанбай Өскенбаевдин (Ускенбаев) үй-бүлөсүндө туулган. Анын үй-бүлөсү жергиликтүү дворяндарга таандык болгон, алардын ата-бабалары башкаруучулар жана бийлер болгон.
Абай бала кезинен араб, фарс жана башка чыгыш тилдерин үйрөнүп, орус мектебинде окуган. Абай жетилген курагында баштаган ушул таалим-тарбиянын жана өзүн-өзү тарбиялоонун аркасында көрүнүктүү акынга айланат.
Э.П.Михаэлис, Н.Долгополов, С.Гросс сыяктуу саясий сүргүнчүлөр менен баарлашуусу Абайдын жашоосундагы маанилүү окуя болгон. Анын дүйнө таанымынын калыптанышына Фердоуси, Алишер Навои, Низами, Физули, Ибн Сина сыяктуу чыгыш акындары да, окумуштуулары да, орус классиктеринин чыгармалары да таасир эткен.
А.С. Пушкин «Евгений Онегинди» А.Кунанбаевдин котормосу.
Фото: ИА Караван Инфо
Абай Евгений Онегиндин котормолорунда сөздөрдүн идеалдуу дал келүүсүнүн, альтернативалуу образдардын, обон, басым, рифма жана интонациянын үлгүлөрүн жараткан. Котормодогу басымдуу рифмалуу сөздү түп нускадагы басымдуу рифмалуу сөз менен жеткирүү поэзиядагы эң татаал талаптардын бири болгон. Валерий Брюсов муну котормочунун чеберчилигинин эң чоң сыноосу деп атады. Абаевдин бул жагынан котормосу суктанууга алып келет.
Лермонтовдун ырларынын котормолору Абайдын котормочу катары чыгармачылыгынын негизги бөлүгүн түзөт. Алардын арасында «Бородино», «Еврей обону», «Гётеден», «Өзүңө ишенбе», «Дума», «Канжар», «Сыйынуу», «Теректин белектери», «Мен Жолдо жалгыз чыккыла», «Жин» (үзүндү) Абайдын өзүнүн окурман катары назик табитинен, эстетикалык сезиминен кабар берет.
Академик Заки Ахметов мындай деп жазган: «Ал орус акындарына өзгөчө жакын болгон, аны менен руханий туугандык сезимин сезген. Орус поэзиясына боор тартып, Абайдын эң чоң руханий биримдикти дал Лермонтов менен тапкандыгынын маанисин баалоо мүмкүн эмес. Ошол убакта ал интеллектуалдык дүйнөнү, улуу акындын гана эмес, бүткүл орус коомунун муктаждыктарын жана тагдырын терең түшүнүп калган. Демек, ал бул элдин поэзиясын терең сезген. Ал Лермонтовдун кыжырдануусу, кайгысы жана каары коомдук карама-каршылыктардын моюнтуругу астында азап чегип жаткан орус элинин кыжырдануусун, каарын жана кайгысын чагылдырганын айкын түшүнгөн».
Абайдын эстелиги Москвада
Сүрөт: орус эстеликтери
Орус классиктеринин котормолору аркылуу Абай казак элинин кайсы жол менен жылыш керек экенин көрсөтүүгө аракет кылган. Абай Кунанбаев жогорку адабий искусствонун үлгүлөрүн көрсөтүү менен бирге өз элинин маданий мурасын кеңейтүүгө жана тереңдетүүгө умтулган. Ал казак маданиятына орус адабиятынын элементтерин киргизип, жердештерине жаңы мейкиндиктерди ачып, адабий горизонтторду байытууга салым кошкон. Демек, Абайдын орус классиктеринин котормолорун эки маданияттын ортосундагы өз ара түшүнүшүүгө жана байытууга көмөктөшүүчү көпүрө катары кароого болот.
Такен Алимкулов Абайдын калеми астында ар бир ыр жаңы үнгө ээ болуп, жаңы тил менен бир болуп, өз алдынча, туулуп-өскөнүн айткан.
Абай Кунанбаев жөнүндө 10 кызыктуу фактылар:
1. Абай жазуучулуктан тышкары музыкалык чыгармачылык менен алектенип, ырларын музыкага которгон.
2. Улуу Британиянын борбору Лондондо Абай Кунанбаевдин өмүрү жана чыгармачылыгына арналган чоң музей бар.
3. Атасы акырындап административдик иштерге аралаштыргандыктан, 13 жашында ишке киришкен.
4. Абай Кунанбаевдин чыгармачылыгынын негизги бөлүгү аял менен эркектин тең укуктуулугу идеясы менен сугарылган.
5. Анын чыгармачылыгы казак, орус жана европалык маданияттарды бириктирүүгө умтулган.
6. Казак тилинде жазылган биринчи ченемдик документтин түзүлүшүнө Абай Кунанбаев салым кошкон.
7. Иван Крыловдун, Александр Пушкиндин, Михаил Лермонтовдун бир катар чыгармаларын казак тилине которгон.
8. Москвада Чистые прудыда Абайдын эстелиги тургузулду.
9. Абай 170ке жакын ыр, 56 котормо, 45 кара сөз, 3 ыр жараткан.
10. Казакстанда балдарына акындын ысымын коюу абдан популярдуу.