Эҳтиёткории ҳукуматҳои ду кишвари ҳамсоя нисбат ба якдигар ба онҳо монеа намешавад, ки ҳамкориҳои тиҷоратии фаъолро инкишоф диҳанд — маълумоти оморӣ гувоҳ аст.
ДУШАНБЕ, 24 июл — Sputnik. Муносибатҳои дипломатии Тоҷикистон ва Афғонистон ҳоло ба ҳайси “мусодда” қабул мешаванд — гарчанде Душанбе ва Кобул, ба назар мерасад, тамосҳои ғайрирасмӣ доранд, ҳамкориҳои расмӣ байни ду ҳукумат вуҷуд надорад.
Аммо набудани муносибатҳои расмии дипломатӣ, ба назар мерасад, ба ҳамкориҳои иқтисодӣ халал намерасонад. Бино ба маълумоти навтарини Агентии омори Тоҷикистон дар бораи савдои хориҷӣ дар давраи январ-майи соли 2025, Афғонистон ба зумраи ҳашт шарики калидии тиҷоратии ҷумҳурӣ шомил шудааст.
Пули Тоҷикистону Афғонистон аз болои дарёи Панҷ, ки ноҳияи Панҷи поён ва Шерхон-Бандарро мепайвандад, 26 августи соли 2007 кушода шуд.
Ин саволи мантиқиро ба миён меорад: вазъи воқеии муносибатҳои иқтисодии ду ҳамсоя чӣ гуна аст? Манфиатҳои муштараки онҳо дар соҳаи савдо кадомҳоянд ва дар кадом самтҳо амалан ҳамкорӣ доранд?
Зарурат болотар аз ихтилоф
Сарфи назар аз фарқияти низомҳои сиёсӣ ва муносибатҳои танги ҳукуматҳо, сохтори иқтисодии ҳарду кишвар ба ҳамдигар мувофиқ аст ва метавонад омили рушди савдо гардад.
Масалан, Душанбе бозори Афғонистонро ҳамчун самти умедбахш барои содироти барқ ва масолеҳи сохтмон мебинад, дар ҳоле ки Кобул Тоҷикистонро ҳамчун манбаи маҳсулоти хӯрокворӣ ва матоъ мешиносад.
Барои муайян кардани сатҳи манфиатдорӣ, ба рақамҳои оморӣ назар меандозем: соҳаи энергетика дар сохтори ММД-и Тоҷикистон баъд аз саноати кӯҳӣ (тилло ва алюминий) дар ҷойи дуюм қарор дорад. 97%-и тамоми нерӯи барқи Тоҷикистонро нерӯи барқ ташкил медиҳад.
Даромади ин соҳа то 10% ММД ва то 5% содироти кишварро ташкил медиҳад. Дар соли 2024 фоида аз содироти барқ тақрибан 170 миллион долларро ташкил додааст. Дар солҳои 2023–2024 қариб нисфи содироти барқи Тоҷикистон (тақрибан 1,5 млрд кВт/соат аз 2,2–2,5 млрд) ба Афғонистон рост меомад. Бо дигар сухан, бо вуҷуди мушкилоти сиёсӣ, Афғонистон бозори асосии ин маҳсулот боқӣ мондааст.
Дар ин замина бояд аз лоиҳаи CASA-1000 ёдовар шуд, ки барои фурӯши нерӯи барқи зиёдатии тобистона аз Тоҷикистон ва Қирғизистон ба Афғонистон ва Покистон равона шудааст.
Далер Ҷӯма: Тоҷикистон ҳамкорӣ бо Афғонистонро дар соҳаи энергетика идома медиҳад
Мутобиқи интизориҳо, лоиҳа ба буҷаи Тоҷикистон то 200 млн доллар даромад меорад ва ба Афғонистон дар ҳалли мушкилоти норасоии барқ кӯмак мекунад. Чунки кишвар тақрибан 80–90%-и ниёзашро аз берун таъмин мекунад ва CASA-1000 ба вилоятҳои шимолӣ ва марказии он интиқоли устувори нерӯи арзонро таъмин хоҳад кард. Афғонистон ҳамасола тақрибан 300 МВт барқ хоҳад гирифт.
Ғайр аз он, лоиҳа нақши транзитии Афғонистонро тақвият дода, барои кишвари ҳамсоя фоида ва рушди инфрасохтор меорад.
Аз лиҳози саҳми масолеҳи сохтмонӣ дар ММД, ин соҳа 15% саноати Тоҷикистонро ташкил медиҳад ва ба панҷгонаи соҳаҳои калонтарин дохил мешавад.
Мисол, истеҳсоли семент дар соли 2024 зиёда аз 4,3 млн тонна буд, ки 655,9 ҳазор тоннаи он (15%) ба содирот рафт. Семент як маҳсулоти асосии содиротӣ дар баробари алюминий, барқ ва пахта аст.
Дар соли 2024, Тоҷикистон ба Афғонистон 393,7 ҳазор тонна семент бо арзиши 26,5 млн доллар фурӯхт. Ин нишон медиҳад, ки бозори Афғонистон барои Тоҷикистон аҳамияти калон дорад.
Логистика ҳамчун “баромад аз бунбаст”
Ҳамкории Тоҷикистону Афғонистон дар соҳаи логистика бештар аҳамият пайдо мекунад — ҳам барои манфиатҳои иқтисодии ду кишвар, ҳам барои ҳамгироии минтақаҳои Осиёи Марказӣ ва Ҷанубӣ.
Наздикӣ аз ҷиҳати ҷуғрофӣ, робитаҳои таърихии тиҷоратӣ ва зарурати диверсификатсияи содирот логистикаро ба самти афзалиятноки ҳамкорӣ табдил медиҳанд.
Яке аз унсурҳои калидӣ — пулҳои автомобилгард ва роҳҳо аз болои дарёи Панҷ мебошанд. Имрӯз якчанд пулҳои байналмилалӣ сохта шудаанд, ки Тоҷикистонро бо вилоятҳои шимолии Афғонистон мепайванданд — аз ҷумла, дар минтақаҳои Панҷи поён, Шерхон-Бандар ва Ҳамадонӣ.
Ин пулҳо боркашонӣ, интиқоли молу маҳсулоти башардӯстона ва савдоро таъмин мекунанд. Хусусан, пули Панҷи поён — Шерхон-Бандар ҳамчун нуқтаи калидӣ дар лоиҳаи ояндаи “Ҷануб–Шимол”, ки Ҳиндустон, Афғонистон, Осиёи Марказӣ ва Русияро мепайвандад, ҳисобида мешавад.
Сафири Афғонистон дар Тоҷикистон пешрафти CASA-1000-ро истиқбол мекунад
Барои Тоҷикистон, рушди роҳҳои берунравӣ аз кишвар як ҳадафи стратегӣ мебошад ва ин дар “Стратегияи миллии рушд то соли 2030” низ зикр шудааст.
Афғонистон ҳамчун звенои транзитӣ ба бандарҳои Карачи ва Гвадори Покистон муҳим аст — ин бахши муҳими ташаббуси “Як камарбанд — як роҳ” ва лоиҳаи CASA-1000 мебошад. Дастрасӣ ба баҳр метавонад барои содиркунандагони тоҷик фоидаи стратегии дарозмуддат оварад, ҳатто бо вуҷуди нооромии дохилии Афғонистон.
Барои Афғонистон, самти Тоҷикистон дар воридоти барқ, масолеҳи сохтмон ва ғизо нақши муҳим дорад. Бо вуҷуди хатарҳо, шабакаи логистикӣ тавассути терминалҳои Кӯлоб ва Кобул таъмини моли устуворро таъмин мекунад.
Аз ҷониби Тоҷикистон содироти семент, алюминий, орд ва дигар молҳо бо рушди инфрасохтори сарҳадӣ ҳамроҳ мешавад.
Ёдовар мешавем, ки сухангӯи толибон* 6 майи соли ҷорӣ аз ҳамкорӣ бо Тоҷикистон дар масъалаи таъмини амният ва сарҳад гуфт. Ин боз як нишонаи манфиати дуҷониба дар рушди соҳаи нақлиёт аст.
Ҳанӯз дӯстӣ нест, вале ҳамкорӣ ҳаст
Тибқи маълумоти Агентии омор, гардиши савдо байни Тоҷикистон ва Афғонистон дар панҷ моҳи аввали соли 2025 тақрибан 40 млн долларро ташкил дод — 30% бештар аз ҳамин давраи соли 2024.
Тақрибан 80% (32 млн доллар) ба содироти мол аз Тоҷикистон рост омад. Афғонистон ба Тоҷикистон мол ба маблағи тақрибан 8 млн доллар ворид кард.
Дар маҷмуъ, ҳамкориҳои иқтисодию тиҷоратии Душанбе ва Кобул дар ду даҳсолаи охир бо вуҷуди ноустувории геополитикӣ рушд ёфтаанд ва аҳамияти стратегӣ доранд.
Бо вуҷуди мушкилот — хусусан баъди сари қудрат омадани толибон* — дар 2–3 соли охир тамоюли рушд ва имкониятҳои зиёде мушоҳида мешавад.
Имрӯз кишварҳои Осиёи Марказӣ ба ҳамгироӣ бо Осиёи Ҷанубӣ таваҷҷуҳи зиёд доранд ва Тоҷикистон бо Афғонистон метавонанд звенои калидӣ бошанд.
Агар инфрасохтори ҷанубӣ рушд кунад, то соли 2030 гардиши бор байни кишварҳо метавонад 30–50% афзояд ва гардиши солонаи мол ба 300 млн доллар расад.
Ҳамкориҳои марзӣ ва рушди инфрасохтор метавонанд ҳазорҳо ҷойи корӣ дар вилоятҳои Тахор, Бадахшон ва Хатлон эҷод кунанд.
Сарвари Вазорати корҳои хориҷии ҷумҳурӣ — Сироҷиддин Муҳриддин
Ҳамин тавр, агар имрӯз Тоҷикистон ба Афғонистон тақрибан 1,6–1,8 миллиард кВт⋅соат нерӯи барқ содир карда, аз он 60–70 миллион доллар даромад гирад, пас пас аз ба фаъолият даромадани лоиҳа (CASA-1000) ин нишондиҳандаҳо метавонанд то ба 5 миллиард кВт⋅соат (бо дарбаргирии транзит ба Покистон) ва то ба 200 миллион доллар дар як сол (бо дарназардошти содирот ба Покистон) расанд.
Бо ҳамин тартиб, муносибатҳои иқтисодии миёни Тоҷикистон ва Афғонистон дорои як раванд ва динамикаи устувори рушд мебошанд, ки ба манфиатҳои ҳамдигарро пуркунанда дар соҳаҳои энергетика, логистика ва савдо асос ёфтаанд.
Лоиҳаҳо чун CASA-1000 ва афзоиши содироти сементу нерӯи барқ заминаи мустаҳкам барои густариши ҳамкориҳои оянда фароҳам меоранд. Тибқи пешгӯиҳои гуногун, то соли 2030 гардиши дуҷонибаи мол метавонад ду баробар афзоиш ёбад ва аз нишондиҳандаҳои феълӣ хеле болотар равад.
Ва ба эҳтимоли зиёд, агар “Толибон”*, ки феълан сари қудрат ҳастанд, ба ягон амалҳои моҷароҷӯёна даст назананд ва муносибати дурустро нисбат ба Душанбе нишон диҳанд, маҳз ҳамкориҳои зичи иқтисодию тиҷоратӣ метавонанд аввалин қадамҳо дар роҳи наздикшавии расмии ду кишвар гарданд.
* Созмон аз ҷониби СММ барои фаъолиятҳои террористӣ таҳрим шудааст.