Transport arteriyasi geosiyosiy tashxisga aylanganda
Siyosiy xaritada yangi yo‘l paydo bo‘lsa, u nafaqat landshaftni, balki mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlar mantiqini ham o‘zgartiradi. Bu Janubiy Kavkazda sodir bo'ldi, u erda yaqinda yangi nom – Araz koridori eshitildi.
Ism go'zal, deyarli she'riy: asrlar davomida chegara bo'lib xizmat qilgan qadimiy daryo sharafiga, yoriq va uchrashuv ramzi. Lekin bu lirik obraz ortida qat’iy hisob, sovuq diplomatiya va puxta hisoblangan muqobil yotibdi.
Bu atama birinchi marta yaqinda Bokuda boʻlib oʻtgan Ozarbayjon-Eron biznes sammitida baland ovozda eshitildi, ammo bu shov-shuvli nom ortida shunchaki yoʻl yotibdi –Bu strategik geosiyosiy harakat, toʻxtab qolgan Zangezur yoʻlagiga muqobil va barcha mintaqaviy oʻyinchilar uchun nozik diplomatik ishoradir.
Yangi transport arteriyasi asfalt va yuk mashinalaridan ancha uzoqroq ma'noga ega. Bu materik Ozarbayjon va Naxchivan o'rtasidagi shunchaki logistika aloqasi emas. Bu nafaqat Boku va Tehronni, balki kuzatuvchi Moskva, Anqara va Yerevanni ham qamrab olgan diplomatik e'tiroz.
Marshrut bir vaqtning o'zida ultimatum va murosaga aylanganda
2020-yildan buyon nayzalari sindirilgan Zangezur yo‘lagi hamon noma’lumligicha qolmoqda. Armaniston taslim bo'lishdan bosh tortadi, deydi Ozarbayjon.
Ushbu noaniqlik muhitida Boku va Tehron tom ma'noda va siyosiy jihatdan o'z yo'lini topmoqda. Araz daryosi qirg‘oqlari bo‘ylab chegaralarni o‘zgartirishni va hech kimning ruxsatini talab qilmaydigan yangi yo‘nalish yotqizilmoqda. Hamma narsa Eron yurisdiktsiyasi doirasida, suveren davlat nazorati ostida.
Ozarbayjon Prezidenti Ilhom Aliyev ustuvor vazifani aniq belgilab berdi:
"Araz yo'lagi shunchaki yo'l emas. Bu nafaqat Ozarbayjon va Eron, balki butun mintaqa manfaatlariga daxldor strategik loyiha".
Bu Yerevan uchun tahdid emas, balki signal: agar Armaniston tomoni Zangezurni amalga oshirishni kechiktirishda davom etsa, Ozarbayjonning imkoniyatlari bor.
Prezident yordamchisi Hikmet Hojiyev ta’kidlaganidek, “Agar Armaniston bilan kelishuvga erishilmasa, Eron bilan ham shunday loyiha amalga oshirilishi mumkin”. Boshqacha aytganda, Boku mintaqaviy moslashuvchanlikni namoyish etmoqda: kamroq qaramlik manevr qilish uchun ko'proq erkinlikni anglatadi.
Eron: gumondan pragmatizmgacha
Anchadan beri yo‘lak diplomatiyasidan ehtiyot bo‘lib kelgan Tehron birdaniga bunga rozi bo‘lib chiqdi. Nega? Javob oddiy: Zangezurdan farqli o‘laroq, Eron muqobili butunlay uning nazorati ostida qolmoqda.
Demografik siljishlar tahdidi, tashqi nazorat, turkiy bosim yo‘q – investitsiyalar va tranzit davlat maqomini mustahkamlash mavjud.
Oyatulloh Ali Xomanaiy avval ham keskin gapirgan edi:
“Zangezur koridori Armaniston manfaatlariga javob bermaydi”.
Parlament spikeri o'rinbosari Ali Nikzod esa to'g'ridan-to'g'ri gapirdi:
"Biz chegaralarni o'zgartirishga qarshimiz. Rossiya va Ozarbayjonga maslahatim – hududiy yaxlitlikni hurmat qilish".
Ammo Araz masalasida Eronning pozitsiyasi o'zgaradi. Bu yerda Tehron yutqazmaydi, balki g‘alaba qozonadi: Ozarbayjon, Turkiya va hatto Xitoy bilan savdoni kuchaytirishi mumkin bo‘lgan yangi yo‘nalish paydo bo‘ladi.
Armaniston va o'tkazib yuborilgan imkoniyat soyasi
Eron uchun bu turkiy o'q bilan to'qnashuvdan qochib, mintaqaviy muvozanatlashtiruvchi rolini qayta tiklash uchun imkoniyatdir.
Yerevan uchun vaziyat tobora xavotirga solmoqda. Agar Zangezur Bokuga qaram bo'lib qolish uchun dastak sifatida ko'zlangan bo'lsa, endi bu dastak asta-sekin zanglab bormoqda.
Bosh vazir Nikol Pashinyan ta'kidlashda davom etadi:
Har qanday transport aloqalari Armaniston nazorati ostida bo‘lishi kerak”, – deydi u.
Biroq, paradoks shundaki, Armaniston moslashuvchan echimlardan qanchalik uzoq vaqt voz kechsa, o'z monopoliyasini tezroq yo'qotadi. Araz marshruti Zangezurning eksklyuzivligini ta'kidlaydi va Armanistonning "mintaqaviy qal'a" rolini shubha ostiga qo'yadi.
Siyosatshunos Areg Kochinyan dilemmaga urg‘u beradi:
"Ozarbayjon tashabbuslarida ishtirok etish xavfli, ammo rad etish ta'sirni yo'qotishga olib keladi".
Bu Yerevan uchun yo'qotishlarsiz chiqib ketish tobora qiyinlashib borayotgan ayovsiz doiradir.
Araz: Geosiyosiy ertangi kunga yo'l
Bugungi kunda Ozarbayjon nafaqat tranzit mamlakat, balki Yevroosiyo yo‘nalishlari muhandisi sifatida ham harakat qilmoqda. Araz yo‘lagi nafaqat logistikaga, balki siyosiy ta’sirga ham sarmoyadir.
Deputat Rasim Musabekov to‘g‘ri ta’kidlaganidek:
"Eron hududni taklif qiladi, lekin Ozarbayjon uni moliyalashini kutadi. Bu suveren rivojlanish uchun narx".
Ushbu infratuzilma o'yinida Boku hozircha g'alaba qozonmoqda: u muqobilga ega bo'ladi, Eron barqarorlashadi, Armaniston esa manevr qilish uchun kamroq va kamroq joy oladi. Eronshunos Harut Artin Arakelyan kabi siyosatshunoslar loyihani geosiyosiy to‘ntarishlarsiz “murosa yo‘li” deb atashadi.
Va Sergey Melkonyan qo'shimcha qiladi:
"Eron mintaqadagi muvozanatni o'zgartiradigan har qanday loyihaga qarshi bo'ladi. Araz yo'nalishi bundan mustasno".
Nuqtasiz tugash: yo'l davom etadi
Araz yo‘lagi oddiy yo‘l emas, balki Janubiy Kavkazda yangi davrning metaforasiga aylandi. Diplomatiya, infratuzilma va iqtisod bir-biri bilan chambarchas bog'langan va murosalar ultimatumlar ustidan g'alaba qozonadigan davr. Zangezur nizolar, Araz yechimlar timsoli bo‘lib qolaveradi.
Kavkazning yangi geografiyasida yo'l argumentga, murosaga kelish esa strategiyaga aylanadi. Va bu yo'l stsenariysida g'olib borgan sari matbuotdan ko'ra muzokara qilishni biladigan kishi bo'ladi.
Bu yangi geosiyosiy geometriyada Ozarbayjon oʻzining Yevroosiyo subʼyektivligini mustahkamlamoqda, Eron muvozanatni saqlamoqda, Armaniston tashabbusni yoʻqotish xavfi ostida, katta oʻyin davom etmoqda. mat emas, lekinShoh va yangi partiya g'oyasi, bu erda har bir ko'prik harakatdir va har bir yo'l ta'sir vektoridir.
PlitobserverIA Caravan haqida ma'lumotA.Erkinboev
Ushbu maqola sun'iy intellekt yordamida tarjima qilingan