«Аммо ҳар бир инсон олдида муқаррар вазифа турибди – бугун, эртага, ҳар доим инсон бўлиш», – дейди қирғиз ва рус ёзувчиси Чингиз Айтматов. Уни қозоқ халқининг қўшиқчиси, қирғиз адабиётининг бошоғи ва гуманизм элчиси деб аташган. Ёзувчи асарларининг жасур сюжетлари миллионлаб одамларнинг халқаро эътирофига ва муносиб меҳрига сазовор бўлди.

Чингиз Айтматов

Сурат: Москва мавсумлари

Адиб 1928 йил 12 декабрда қирғизистоннинг Шекер қишлоғида туғилган. Айтматовнинг ота-онаси давлат арбоблари ва фаоллар бўлиб, улар эркинликлари билан, кейинроқ эса ҳаётлари билан ҳам товон тўлашган.  Чингизни бобоси тарбиялаган. Ёзувчи Жамбул зоотехника коллежини имтиёзли диплом билан тугатди, кейин пойтахт қишлоқ хўжалиги институтида ўқишни давом эттирди. Улуғ Ватан уруши даврида барча вояга етган эркаклар сафарбар қилинди ва ўн тўрт ёшли Айтматов қишлоқ кенгаши котиби лавозимини эгаллади.

Муаллифнинг биринчи асарлари 1952 йилда қирғиз тилида нашр этилган. Москвадаги Олий адабий курсларни тугатгач, унинг асарлари машҳур Совет журналлари ва газеталарида рус тилида нашр этилади. 1958 йилда «Жамила» ҳикояси муаллифга жаҳон шуҳратини келтирди. Ва 1965 йилда таниқли Совет режиссёрлари ёзувчининг бирданига иккита асарини суратга олишди: «Биринчи ўқитувчи» ва «Туя кўзи». Айтматов кўп вақт мобайнида дипломатик ходим, Қирғизистон ва Россиянинг бир қатор Европа мамлакатларидаги элчиси бўлиб келган.

Ёзувчи сиёсий ҳаётда ҳам иштирок етган, у икки муддат Совет Иттифоқи парламентининг депутати бўлган.

Айтматов Совет Иттифоқининг собиқ президенти ва сўнгги раҳбари Михаил Горбачёвнинг бешта маслаҳатчисидан бирига айланди.

1996 йилда Айтматов Қирғизистоннинг асосчиси-президенти томонидан мамлакатининг ЮНЕСКО даги вакили сифатида «маданият элчиси» этиб тайинланди.

У 2008 йилнинг мартигача Қирғизистоннинг Франция, Бельгия, Люксембург ва Голландиядаги элчиси лавозимларида ишлаган.

Ёзувчи 2008 йилда Нюрнбергда, даволанаётган пайти вафот этган. У Бишкек атрофида дафн қилинган.

Ижодий мероси

У ўзининг “Кун бир асрдан кўпроқ давом этади” номли биринчи романини 1980 йилда ёзган. Жаҳонга машҳур ёзувчининг китоблари 176 тилга таржима қилинган ва 128 мамлакатда нашр этилган.

Чингиз Айтматовнинг меҳрли, ёрқин асарлари ўқувчига ҳаётий қадриятларни қайта кўриб чиқишга, ҳамдардлик ва эзгулик ва адолатга ишонишга ёрдам беради. Ёзувчининг оддий ҳикояларида иккиюзламачилик ва ёвузликка ўрин йўқ, улар инсонпарварлик ғоялари билан сингиб кетган. Муаллиф атроф-муҳит, гиёҳвандлик, бурч ва шараф, порахўрлик, авлодлар давомийлиги, севги ва имон муаммоларини кўтаради. Бош қаҳрамонлар орқали ёзувчи оддий одамнинг ички дунёсини очиб беради, бефарқликни, жаҳолатни, ёввойи табиатга ва бошқа одамларга ёмон муносабатни қоралайди.

Айтматовнинг қуйидаги асарлари энг оммабоп ҳисобланади:

•  “Асрга татугилик кун”;
• “Қиёмат”;
• “Жамила”;
• “Қулаётган тоғлар”;
• “Алвидо, Гулсари!”;
• “Соҳил бўйлаб чопаётган олапар”.

Сурат: Караван Инфо АА

1963 йилда ёзувчи адабий ва ижтимоий фаолияти учун Ленин мукофотига сазовор бўлган.

Чингиз Айтматовнинг чуқур фалсафаси ва ижоди дунёнинг турли бурчакларида ўз издошларини топди, турли табақа, маданият, миллат ва динга мансуб одамларни бирлаштирди.

Халқаро ҳамжамиятлар ва жамғармалар ташкил этилмоқда, форумлар ва конференциялар ўтказилмоқда, дунёнинг турли тилларида китоблар нашр этилмоқда, спектакллар саҳналаштирилмоқда, фильмлар суратга олинмоқда.  Бу нафақат Чингиз Айтматов асарлари ҳаётининг давоми, балки вақт ўтиши билан уларнинг маъносини яхшироқ тушуниш имкониятидир, бу тинчликпарварлик фаолиятининг давоми, эҳтимол бу инсониятни “ягона яхлит ижтимоий–сайёравий тизимда” сақланишининг ягона йўлидир.

“Жамила” фильмидан кадр (1969), реж. Ирина Поплавская