Tojikiston va Afgʻoniston oʻrtasidagi diplomatik aloqalar ayni damda “muzlatilgan” sifatida qabul qilinmoqda, garchi Dushanbe va Kobul aftidan norasmiy aloqalarni davom ettirayotganiga qaramay, ikki davlat rasmiylari oʻrtasida ochiq muloqot yoʻq.
Biroq, tan olingan diplomatik munosabatlarning yo'qligi, aftidan, iqtisodiy hamkorlikka to'sqinlik qilmaydi. Shunday qilib, Tojikiston Statistika agentligining 2025-yilning yanvar-may oylaridagi tashqi savdo boʻyicha joriy maʼlumotlariga koʻra, Afgʻoniston respublikaning 8 ta asosiy savdo hamkorlari qatoriga kirdi.
Tojikiston-Afg'on ko'prigidaryo bo'ylab PanjPanjshir darasi (yoki Quyi Panj), Tojikiston va Sherxon Bandar, Afg‘oniston o‘rtasida 2007 yil 26 avgustda ochilgan.
Bu mantiqiy savolni tug'diradi: qo'shnilar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning haqiqiy holati qanday? Savdo sohasida ularning o‘zaro manfaati qanday, Dushanbe va Kobul de-fakto qaysi sohalarda hamkorlik qiladi?
Qarama-qarshiliklardan ko'ra zarurat muhimroqdir
Siyosiy rejimlardagi farqlarga va rasmiylar o'rtasidagi keskin munosabatlarga qaramay, Tojikiston va Afg'onistonning iqtisodiy formati bir-birini to'ldiradi, bu ular o'rtasidagi savdo-sotiqni rivojlantirish omili bo'lib xizmat qilishi mumkin.
Masalan, Dushanbe o‘z qo‘shnisi hududini elektr energiyasi va qurilish materiallari uchun istiqbolli bozor sifatida ko‘radi, Kobul uchun esa tojik importchilari to‘qimachilik va oziq-ovqat mahsulotlarini sotish uchun muhim maydon hisoblanadi.
Keling, faqat statistik ma’lumotlarga qarab, ikki davlatning qiziqish darajasini aniqlashga harakat qilaylik. Agar Tojikiston yalpi ichki mahsuloti tarkibida elektr energiyasining rolini oladigan bo‘lsak, energetika iqtisodiyotning sanoat sektorida ikkinchi o‘rinda, foydali qazilmalarni (oltin va alyuminiy) qazib olishdan keyin ikkinchi o‘rinda ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha energiyaning 97 foizi elektr energiyasi hissasiga to'g'ri keladi.
Davlat daromadlariga kelsak, energiya Tojikiston yalpi ichki mahsulotining 10 foizini va eksportining 5 foizini beradi. 2024 yilda ushbu mahsulotlarni eksport qilishdan olingan foyda qariyb 170 million dollarni tashkil etdi. 2023-2024 yillarda esa Tojikiston elektr energiyasi eksportining yarmiga yaqini, yaʼni 2,2-2,5 milliarddan 1,5 milliard kVt/soatga yaqini Afgʻoniston hissasiga toʻgʻri kelgan.
Boshqacha aytganda, qo‘shni davlat, amaldagi rahbariyatning barcha muammolariga qaramay, Tojikiston yalpi ichki mahsuloti tarkibida asosiy o‘rinni egallagan mahsulotlarning asosiy iste’molchisi bo‘lib qolmoqda.
Bu o‘rinda Tojikiston va Qirg‘izistondan yozgi ortiqcha elektr energiyasini Afg‘oniston va Pokistonga sotishga qaratilgan CASA-1000 loyihasini eslatib o‘tish joiz.
Daler Juma: Tojikiston Afg‘oniston bilan energetika sohasida hamkorlikni davom ettiradi
U Tojikiston gʻaznasiga 200 million dollargacha daromad keltirishi va Afgʻonistonga elektr taʼminotidagi uzilishlar bilan bogʻliq muammolarini hal qilishda yordam berishi kutilmoqda, bu esa Kobul uchun juda muhim. Gap shundaki, mamlakat o‘zini elektr energiyasi bilan ta’minlamaydi va 80-90 foiz importga bog‘liq, CASA-1000 esa o‘zining shimoliy va markaziy viloyatlarini arzon elektr energiyasi bilan barqaror ta’minlashni kafolatlay oladi. Afg‘oniston har yili taxminan 300 megavatt quvvat oladi, bu esa mamlakatning energiya barqarorligini mustahkamlaydi.
Bundan tashqari, loyiha Afg‘onistonning tranzit rolini, shuning uchun daromad va mamlakat infratuzilmasini rivojlantirishni nazarda tutadi.
Tojikiston yalpi ichki mahsuloti tarkibida qurilish materiallarining o‘rniga kelsak, shuni ta’kidlaymizki, ular sanoat sektorining qariyb 15 foizini tashkil qiladi va ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha birinchi beshta tarmoqdan joy oladi.
Shunday qilib, Tojikiston iqtisodiyotining rivojlangan ishlab chiqarish tarmoqlaridan biri – sement ishlab chiqarish 2024-yilda ushbu mahsulotning 4,3 million tonnadan ortig‘ini ishlab chiqargan. Shundan 655,9 ming tonnasi (15 foizi) eksport qilingan.
Eslatib oʻtamiz, tsement va umuman qurilish materiallari Tojikistonning alyuminiy, elektr energiyasi va paxta bilan bir qatorda yetakchi beshta eksport tovarlari qatoriga kiradi.
Xuddi shu 2024-yilda Dushanbe 393,7 ming tonna yoki Kobulga eksport qilingan sementning yarmidan ko‘pini 26,5 million dollarga sotgan. Bu maʼlumotlar Afgʻoniston bozorining Tojikiston eksporti uchun muhimligini yana bir bor tasdiqlaydi.
Logistika "og'irlikdan chiqish yo'li" sifatida
Tojikiston va Afg‘onistonning logistika sohasidagi hamkorligi bugungi kunda ham har ikki davlatning iqtisodiy manfaatlari nuqtai nazaridan ham, Markaziy va Janubiy Osiyo mintaqaviy integratsiyasi kontekstida ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Jug‘rofiy yaqinlik, o‘rnatilgan savdo aloqalari va eksportni diversifikatsiya qilish zarurati logistikani Dushanbe va Kobul o‘rtasidagi ikki tomonlama hamkorlikning ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylantiradi.
Asosiy elementlardan biri Panj daryosi boʻylab quruqlik va koʻprik oʻtish joylarini rivojlantirishdir. Tojikistonni Afg‘onistonning shimoliy viloyatlari, xususan Quyi Panj, Sherxon Bandar va Hamadoniy tumanlari bilan bog‘laydigan bir qancha xalqaro ko‘priklar qurilgan va faoliyat ko‘rsatmoqda.
Ular yuk oqimini ham, gumanitar va savdo ta'minotini ham ta'minlaydi. Hindiston, Afg‘oniston, Markaziy Osiyo va Rossiyani bog‘laydigan bo‘lajak “Janubiy-Shimol” yo‘lagi bilan potentsial bog‘lanish nuqtasi hisoblangan Nijniy Pyanj – Sherxon-Bandar ko‘prigi alohida ahamiyatga ega.
Afg‘onistonning Tojikistondagi elchisi CASA-1000 loyihasining borishini olqishladi
Tojikiston uchun logistika yoʻnalishlarini tashqi tomonga rivojlantirish strategik maqsad boʻlib, u hukumatning asosiy hujjati – 2030-yilgacha boʻlgan rivojlanish milliy strategiyasida “kommunikatsiyalar boshi berk koʻchadan chiqish yoʻli” sifatida belgilangan.
Shu nuqtai nazardan, Afg‘onistonga Pokistonning Karachi va Gvadar portlari bilan tranzit aloqasi sifatida qaralmoqda, bu ayniqsa Xitoyning “Bir kamar, bir yo‘l” tashabbusi va CASA-1000 loyihasi doirasida dolzarbdir. Afg‘oniston hududi va Pokiston orqali dengizga chiqish tojik eksportchilariga uzoq muddatli strategik foyda keltirishi mumkin. Afg'onistondagi ichki beqarorlik bilan bog'liq xavf-xatarlarga qaramay.
Afg'oniston uchun Tojikiston yo'nalishi elektr energiyasi, qurilish materiallari va oziq-ovqat mahsulotlari importi nuqtai nazaridan muhimligicha qolmoqda. Yaxshi yo‘lga qo‘yilgan logistika, jumladan, Ko‘lob va Kobuldagi logistika terminallari orqali barqaror ta’minot kanallarini yo‘lga qo‘yish imkonini beradi. Tojikiston tomonidan tsement, alyuminiy, un va boshqa tovarlar eksportining ortib borishi chegara infratuzilmasini rivojlantirish bilan birga olib borilmoqda.
Shu nuqtai nazardan, biz Tolibon spikeri*ning joriy yil 6 may kuni Tojikiston va Afg‘onistonning ikki davlat chegaradosh hududlarida chegaralarni muhofaza qilish va xavfsizlik masalalari bo‘yicha o‘zaro hamkorligi to‘g‘risidagi bayonotini eslaymiz. Bu tomonlarning o‘zlari uchun juda muhim yo‘nalish bo‘lgan transport sohasidagi munosabatlarni rivojlantirishdan o‘zaro manfaatdorligini yana bir bor tasdiqlaydi.
Hali do'stlik emas, balki hech bo'lmaganda hamkorlik
Yuqorida aytib oʻtilganidek, respublika Statistika agentligi maʼlumotlariga koʻra, joriy yilning dastlabki besh oyida Tojikiston va Afgʻoniston oʻrtasidagi tovar ayirboshlash hajmi qariyb 40 million dollarni tashkil etdi, bu 2024-yilning shu davriga nisbatan qariyb uchdan bir baravar koʻpdir.
Tojik-Afg‘on aylanmasining 80 foizi (32 million dollar) Tojikiston mahsulotlarini Afg‘onistonga jo‘natish hisobiga to‘g‘ri keldi. Tojikistonga Afgʻoniston tovarlari yetkazib berish hajmi qariyb 8 million dollarni tashkil etdi.
Umuman olganda, Dushanbe va Kobul o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy hamkorlik so‘nggi yigirma yil davomida geosiyosiy beqarorlik sharoitida rivojlangan, biroq har ikki davlat uchun strategik ahamiyatini saqlab qolgan.
Afg'onistonda hokimiyatning qurolli almashinishi bo'lgan eng jiddiy muammolarga qaramay, so'nggi 2-3 yil davomida ikki tomonlama munosabatlar barqaror o'sish dinamikasi va kelajak uchun salmoqli salohiyatni namoyon etdi.
Bugungi kunda Markaziy Osiyo mamlakatlari mintaqaning Janubiy Osiyo bilan integratsiyalashuviga katta qiziqish bildirmoqda, bu esa mintaqalar o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy hamkorlikni chuqurlashtirish istiqbollarini ochmoqda. Tojikiston va Afg‘oniston bu jarayonlarning asosiy bo‘g‘iniga aylanishi mumkin.
Shunday qilib, janubiy yo‘nalishda infratuzilmani yanada rivojlantirish va yangilash o‘rta muddatli istiqbolda yuk tashish hajmini 30-50 foizga oshirish va mamlakatlar o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmini yiliga 300 million dollarga yetkazish imkonini beradi.
Transchegaraviy savdo va infratuzilmani rivojlantirish Taxor, Badaxshon va Xatlon kabi hududlarda ham minglab ish o'rinlarini yaratishi mumkin.
Ikki davlat o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni yanada rivojlantirishda CASA-1000 loyihasining o‘rni haqida biroz batafsil to‘xtalib o‘tish joiz.
GRespublika Tashqi ishlar vazirligi rahbari Sirojiddin Muxriddin
Shunday qilib, agar bugungi kunda Tojikiston Afg‘onistonga yiliga 60-70 million dollar daromad bilan 1,6-1,8 milliard kVt/soat mahsulot eksport qilsa, loyiha ishga tushirilgach, bu ko‘rsatkichlar mos ravishda yiliga 200 million dollargacha (shu jumladan Pokistonga eksport) daromad bilan 5 milliard kVt/soatgacha (Pokistonga tranzitni hisobga olgan holda) oshadi.
Shunday qilib, Tojikiston va Afgʻoniston oʻrtasidagi iqtisodiy munosabatlar energiya, logistika va savdo sohalaridagi bir-birini toʻldiruvchi manfaatlarga asoslangan barqaror oʻsish dinamikasiga ega.
CASA-1000 kabi loyihalar, sement va elektr energiyasi eksportini oshirish hamkorlikni yanada chuqurlashtirish uchun asos bo‘lmoqda. Turli prognozlarga ko‘ra, 2030-yilga borib o‘zaro tovar ayirboshlash joriy ko‘rsatkichlardan sezilarli darajada oshib, 2 barobarga oshishi mumkin.
Va agar hokimiyatdagi Tolibon* hech qanday sarguzashtlarga qo'l urmasa va Dushanbe bilan munosabatlarda adekvatligini namoyish etishda davom etsa, aynan yaqin iqtisodiyot va savdo ikki davlatni rasmiy darajada yaqinlashtirishda birinchi qadam bo'lishi mumkin.
* Tashkilot terrorchilik faoliyati uchun BMT sanksiyalari ostida.
Ushbu maqola sun'iy intellekt yordamida tarjima qilingan